Để giải thưởng Sách Quốc gia đến gần với công chúng hơn

Trước đó giải mang tên là Giải Sách Việt Nam, diễn ra thường niên từ năm 2004. Qua nhiều lần tổ chức, Giải thưởng Sách Quốc gia đã vinh danh nhiều tác phẩm có giá trị, song cũng cần có những cách thức tổ chức để lan tỏa văn hóa đọc đến với công chúng nhiều hơn nữa.

Cần đổi mới cơ cấu giải thưởng

Cơ cấu giải thưởng hiện tại gồm 4 hạng giải A, B, C và giải khuyến khích, trao cho 5 lĩnh vực: chính trị, kinh tế, khoa học tự nhiên và công nghệ; khoa học xã hội và nhân văn; văn hóa, văn học và nghệ thuật; thiếu nhi. Giải lần thứ VII năm 2024, lần đầu tiên có thêm Giải Sách được bạn đọc yêu thích, do chính bạn đọc đề cử, bình chọn. Cũng năm 2024 có 51/57 nhà xuất bản có sách tham dự giải thưởng và số sách tham dự Giải thưởng Sách Quốc gia là 372 tên sách và bộ sách, bao gồm 455 cuốn sách. Sau khi trải qua sự thẩm định của Hội đồng Sơ khảo và Chung khảo, Giải thưởng Sách Quốc gia lần thứ VII - năm 2024 được trao cho 58 bộ sách, cuốn sách đạt 59 giải thưởng, bao gồm: 3 giải A; 10 giải B; 21 giải C; 21 giải Khuyến khích và 4 giải Sách được bạn đọc yêu thích (có 1 cuốn sách đạt 2 hạng mục giải thưởng).

Lễ trao Giải thưởng Sách Quốc gia năm 2024. Ảnh: arttimes.vn

Tuy vậy, với số lượng 59 giải thưởng cho Giải Sách Quốc gia năm 2024, việc phân chia theo các hạng mục A, B, C và giải khuyến khích và trong các hạng mục này, việc trao cho nhiều đề tài khác nhau của những lĩnh vực khác nhau, thì rất khó để cho độc giả theo dõi. Thậm chí số lượng giải thưởng quá nhiều làm loãng sự chú ý của độc giả. Thực tế, khi đọc thông tin về giải thưởng, độc giả thông thường sẽ không thể nhớ hết những cuốn sách có giải, nhất là những cuốn sách trong lĩnh vực mà họ không quan tâm.

Tâm lý đọc của công chúng thường sẽ chú ý đến đề tài, chủ đề của sách. Họ sẽ tìm xem lĩnh vực họ quan tâm thì có sách gì được trao giải. Do vậy nên nêu bật lĩnh vực được trao và bỏ đi việc xếp loại giải A, B, C và khuyến khích. Cụ thể là 6 lĩnh vực: chính trị, kinh tế, khoa học tự nhiên và công nghệ; khoa học xã hội và nhân văn; văn hóa, văn học và nghệ thuật; thiếu nhi, sách độc giả yêu thích. Đồng thời mỗi lĩnh vực chỉ nên chọn trao cho 5 cuốn sách/bộ sách, không phân biệt giải A, B, C hay khuyến khích. Việc trao ít giải thưởng hơn cũng sẽ nâng tầm giá trị của giải thưởng trong sự nhìn nhận của độc giả.

Nên chú trọng hơn nữa dòng sách sáng tác về văn học nghệ thuật

Từ Giải thưởng Sách Quốc gia 2024, có thể thấy văn hóa, văn học và nghệ thuật là một lĩnh vực quan trọng, song cũng là một lĩnh vực còn “thiếu trước hụt sau”. Cụ thể, trong lĩnh vực này, mảng sách khảo cứu lấn áp mảng sách sáng tác. Được biết các sách tham dự giải là do các nhà xuất bản chọn đưa đi dự thi. Do vậy, các nhà xuất bản có xu hướng thiên về giới thiệu những sách mang tính chất khảo cứu có giá trị. Đồng thời, qua trao đổi, phỏng vấn thì nhiều nhà xuất bản cũng có quan điểm cho rằng các sách sáng tác văn học như tiểu thuyết, thơ, truyện ngắn thì đã có hệ thống giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam và các Hội Nhà văn ở địa phương, cùng với giải thưởng của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam và các tỉnh thành, do vậy, mảng sáng tác văn học nghệ thuật không được chú trọng giới thiệu dự thi giải Sách Quốc gia.

Tình trạng này cần được thay đổi, vì trong thực tế, chính mảng sách sáng tác mới tác động đến công chúng nhiều nhất và được công chúng quan tâm nhiều. Mảng sách khảo cứu thì chỉ đến với một số ít công chúng có chuyên môn phù hợp và quan tâm, chứ không mang tính chất đại chúng. Trên thế giới, những giải thưởng danh giá nhất về sách như giải Nobel văn học, giải Booker, giải Goncourt… đều là những giải trao cho sáng tác văn chương và thu hút sự chú ý của đông đảo độc giả trên thế giới và Việt Nam. Vì vậy, sự vinh danh những tác phẩm sáng tác là điều cần thiết để lan tỏa văn hóa đọc đến với công chúng.

Phân định rõ sách dịch và sách của tác giả Việt Nam, quan tâm mảng sách dịch từ tiếng Việt ra tiếng nước ngoài

Trong 58 bộ sách/cuốn sách có giải thưởng Sách Quốc gia năm 2024, không có sự phân biệt rõ ràng sách dịch và sách của tác giả Việt Nam, cùng đều xếp chung vào các lĩnh vực và trao giải. Thậm chí trong giải thưởng năm nay, số lượng sách dịch khá nhiều. Trong mảng sách Chính trị, Kinh tế, thì có 12 tác phẩm được trao giải, nhưng có đến 9 tác phẩm là sách dịch. Trong mảng sách Văn hóa, văn học và nghệ thuật có 13 tác phẩm có giải, thì 5 tác phẩm là sách dịch. Cách làm như vậy khó có sự tôn vinh cho các tác giả và dịch giả Việt một cách thỏa đáng. Nên chăng thêm một lĩnh vực mới để trao giải là Sách dịch và cũng chọn ra 5 tác phẩm dịch có chất lượng tốt để trao.

Đồng thời, những tác phẩm dịch được trao giải không chỉ là tác phẩm dịch xuôi từ ngoại ngữ sang tiếng Việt, mà còn phải chọn lựa cả những tác phẩm dịch ngược từ tiếng Việt ra những thứ tiếng nước ngoài để trao giải. Hiện nay, chủ trương của Đảng, Nhà nước và Chính phủ Việt Nam đều chú trọng việc giới thiệu văn hóa và những thành tựu mọi mặt của Việt Nam ra với thế giới, nâng cao vị thế của Việt Nam, biến Việt Nam thành một thương hiệu văn hóa. Do vậy những tác phẩm dịch từ tiếng Việt ra tiếng nước ngoài cần được quan tâm và vinh danh xứng đáng, vì chính chúng góp phần làm cho thế giới biết đến và hiểu về Việt Nam nhiều hơn. Sách dịch nên trở thành lĩnh vực thứ 7 của giải thưởng Sách Quốc gia thường niên.

Tạo sự bình đẳng giữa sách giấy, sách điện tử (ebook) và sách nói (audiobook)

Trong thời đại bùng nổ công nghệ ngày nay, khi mà các thiết bị kỹ thuật cao và thông minh ngày càng phổ biến, thì sách giấy truyền thống dù vẫn giữ vai trò độc tôn, song công chúng còn tìm đến những loại hình sách khác như sách điện tử (ebook) hay sách nói (audiobook) vì tính tiện lợi, dễ đọc ở mọi nơi, mọi lúc của chúng. Thị phần sách điện tử và sách nói đang tăng lên. Theo thống kê của Akishop, là một trong những nhà phân phối máy đọc sách hàng đầu ở Việt Nam, đưa ra vào tháng 11.2024, cộng đồng sử dụng máy đọc sách tại Việt Nam ước tính hiện có trên 300.000 người với mức tăng trưởng khoảng 15% mỗi năm. Theo số liệu từ Cục Xuất bản, In và Phát hành (Bộ Thông tin và Truyền thông), tính đến hết năm 2023, xuất bản phẩm dạng điện tử đạt 4.000 xuất bản phẩm (tăng 19,4%) với ước tính khoảng 36.000.000 bản (tăng 11%). Cũng tính đến hết năm 2023, có 24/57 nhà xuất bản đã tham gia xuất bản và phát hành điện tử (tăng 26,3%), chiếm 42,1% tổng số nhà xuất bản. Doanh thu từ xuất bản phẩm điện tử của các nhà xuất bản đạt hơn 9 tỷ đồng, thu về lợi nhuận hơn 900 triệu đồng trong năm 2023.

Soái ca mèo mái ngói - Cuốn sách thiếu nhi được trao giải thưởng Sách Quốc gia 2024.

Do vậy, để bắt kịp với xu hướng của thời đại, cần có thêm tặng thưởng cho sách công nghệ gồm ebook và audiobook. Nên chăng cần tặng thưởng cho những nhà xuất bản, công ty sách có số lượng phát hành sách ebook và audiobook cao, đồng thời tặng thưởng cho những đầu sách có ấn bản điện tử hay sách nói có nội dung đạt chất lượng tốt.

Để thật sự tôn vinh những người làm công tác xuất bản

Mặc dù các lễ trao giải thưởng Sách Quốc gia hàng năm đều có sự ghi nhận, tặng thưởng, tôn vinh các cá nhân, nhà xuất bản có công góp phần lan tỏa văn hóa đọc, song sự tôn vinh này cần thiết thực và cụ thể hơn. Không chỉ tôn vinh dịch giả, tác giả, cũng không chỉ tặng thưởng cho Nhà xuất bản, công ty sách có những thành tích tốt về số lượng sách bán ra, tặng thưởng cho những nhà báo có công lan tỏa văn hóa đọc, mà còn cần có sự tôn vinh những người làm công tác xuất bản và những cá nhân có đóng góp cho ngành sách và góp phần phát triển văn hóa đọc. Cụ thể, nên chọn 5 nhà xuất bản, công ty sách có nhiều đóng góp về doanh số bán sách và có nhiều sách có giải để khen thưởng. Cũng nên chọn ra 5 biên tập viên, họa sĩ, kỹ thuật viên… nổi bật, có thành tích trong việc làm sách để nhận tặng thưởng. Đồng thời cũng nên chọn ra 5 cá nhân có thành tích tốt trong việc lan tỏa văn hóa đọc thông qua những hoạt động xã hội của họ, chẳng hạn như mở thư viện sách đọc miễn phí, quyên góp tủ sách cho người nghèo, bán sách làm từ thiện v.v… Họ chính là những người góp phần tích cực vào việc lan tỏa văn hóa đọc, từ đó nâng cao trình độ dân trí.

Giải Sách Quốc gia thường niên là giải thưởng lớn nhất và có uy tín nhất về sách. Vì thế, mọi sự góp ý, thay đổi, đều là để nhằm cho giải thưởng ngày một hoàn thiện hơn, công chúng biết đến nhiều hơn và văn hóa đọc được lan tỏa rộng rãi hơn. Đồng thời, bên cạnh giải thưởng, cần có những tặng thưởng mang tính kịp thời, khích lệ cũng là để nhằm tôn vinh ngành sách và những người làm công việc trong lĩnh vực này.

Hà Thanh Vân| Báo Văn nghệ