Pho tượng Nữ thần tiến bộ khắc họa hình ảnh một người phụ nữ đang bước về phía trước, tay cầm bó đuốc do họa sĩ Đinh Văn Khang (1911-1992) sáng tác đặt trước cổng vào Bảo tàng Maurice Long trong kỳ đấu xảo năm 1938. Pho tượng Tiến bộ đang đi tới của Đinh Văn Khang là một tác phẩm nghệ thuật đặc biệt, mang nhiều ý nghĩa vượt ra ngoài giá trị thẩm mỹ thông thường, tượng trưng cho sự khai phóng và tiến bộ, phá vỡ chuẩn mực cũ.
Pho tượng khắc họa hình ảnh một người phụ nữ với vẻ ngoài mạnh mẽ, chủ động, đang sải bước về phía trước. Tượng cao khoảng 4 m, tính cả bệ, làm bằng chất liệu là đá granite (đá rửa, một chất liệu làm điêu khắc rất mới thời bấy giờ). Chi tiết cô gái cầm bó đuốc không chỉ tượng trưng cho ánh sáng và tri thức mà còn thể hiện vai trò dẫn đường, tiên phong, phía sau là hoạt cảnh của nhóm nhân vật biểu tượng cho thương mại, công nghệ, kỹ nghệ và mỹ thuật. Điều này trực tiếp đối lập với hình ảnh người phụ nữ trong xã hội phong kiến, Nho giáo truyền thống - thường được miêu tả là người phụ nữ thụ động, chỉ quanh quẩn trong khuôn viên gia đình, phục tùng chồng và cha.
|
Tác phẩm chịu ảnh hưởng của nghệ thuật phương Tây đã hình tượng hóa ý niệm về Tự do, Công lý… bằng hình tượng những nữ thần. Ở Hà Nội lúc này đã có pho tượng Nữ thần Tự do của Auguste Bartholdi. Việc tác phẩm dám thể hiện một hình ảnh nữ thần mang vóc dáng cô gái trẻ tràn đầy sức sống, ngực để trần, là một sự táo bạo lớn. Trong văn hóa Á Đông nói chung và Việt Nam nói riêng, cơ thể phụ nữ thường được coi là điều cấm kị, cần được che giấu và chỉ được nhắc đến một cách kín đáo. Việc phơi bày cơ thể một cách công khai, đặc biệt là với kích thước lớn và đặt ngoài trời, đã phá vỡ những quy tắc xã hội và chuẩn mực đạo đức đương thời. Đây không chỉ là một hành động nghệ thuật mà còn là một tuyên ngôn về quyền tự chủ của phụ nữ đối với cơ thể của mình.
Từ góc độ bình đẳng giới, pho tượng này có thể được xem là một biểu tượng mạnh mẽ thời mỹ thuật Đông Dương. Nó khẳng định rằng người phụ nữ không chỉ là một đối tượng để chiêm ngưỡng, mà còn là một thực thể độc lập, có sức mạnh và ý chí. Hình ảnh người phụ nữ ngực trần không mang tính khiêu dâm, mà là sự trở về với vẻ đẹp tự nhiên, nguyên bản của con người, vượt ra khỏi những ràng buộc xã hội. Tác phẩm thách thức quan niệm rằng sự phô bày cơ thể phụ nữ là một điều đáng xấu hổ hoặc chỉ có giá trị biểu tượng một công cụ sinh sản. Thay vào đó, tác phẩm tôn vinh vẻ đẹp tự do, khoáng đạt đầy sức sống.
Nhưng ngay cả với người phương Tây cũng không dễ chấp nhận hình tượng nghệ thuật này. Dưới đây là ý kiến phản bác của Munier, Paul (1887-1951), ký giả, nhà văn khá nổi tiếng ở Đông Dương: “Theo quan điểm của chúng tôi, tiến bộ là một thứ gì đó đau đớn và mạnh mẽ, đòi hỏi sự kiên trì, bản lĩnh và ý chí quyết liệt. Nó vừa là một nhân vật vô cùng cổ xưa nhưng cũng luôn trẻ trung một cách kỳ diệu, nó cần thời gian để phát triển nhưng lại luôn thách thức thời gian. Vì thế, hình tượng đại diện cho tiến bộ nên là một người đàn ông trưởng thành, vạm vỡ, điềm tĩnh, đầy suy tư và hiểu rõ sức mạnh của bản thân cũng như giá trị của những trở ngại. Hình ảnh này sẽ phù hợp hơn một người phụ nữ trẻ trung và xinh đẹp” (XIVè Foire de Hanoi. Exposition du commerce, de l’industrie, de l’artisanat et des Beaux-arts, du 10 Novembre au 4. Nguồn: Source gallica.bnf.fr/Bibliothèque nationale de France).
Sự xuất hiện của pho tượng này vào thời điểm đó cũng phản ánh một tinh thần tươi mới, một khát vọng tiến bộ của xã hội Việt Nam. Nó thể hiện rằng phụ nữ cũng có thể là tác nhân của sự thay đổi, là người mang đến ánh sáng của tri thức và sự tiến bộ cho xã hội.
Mặc dù có những giá trị tiên phong như vậy, tác phẩm cũng có thể vấp phải những ý kiến trái chiều, đặc biệt là từ những người bảo thủ. Thật bất ngờ pho tượng này đã vinh dự được giải thưởng Kim tiền của triều đình nhà Nguyễn. Có thể nói: pho tượng Tiến bộ đang đi tới không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là một cột mốc trong lịch sử văn hóa và phong trào nữ quyền tại Việt Nam. Nó mở ra một cuộc đối thoại về vai trò của phụ nữ, về sự giải phóng khỏi những định kiến, và về cách chúng ta nhìn nhận cơ thể phụ nữ một cách tôn trọng hơn, không chỉ là một nhục thể.
Đến hôm nay, xã hội Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể về thẩm mỹ và sự cởi mở về giới tính, nhưng những tác phẩm điêu khắc hoặc nghệ thuật công cộng mô tả phụ nữ khỏa thân một cách táo bạo như pho tượng Tiến bộ đang đi tới vẫn còn rất hiếm. Có nhiều lý do cho thực trạng này, và chúng ta có thể phân tích chúng từ nhiều góc độ khác nhau.
Những di sản văn hóa và đạo đức của Nho giáo từ lâu đã ăn sâu vào tiềm thức. Việc trưng bày cơ thể phụ nữ một cách công khai, đặc biệt là ở nơi công cộng, vẫn bị coi là “phản cảm” hoặc thiếu tôn trọng. Pho tượng Tiến bộ đang đi tới của Đinh Văn Khang là một trường hợp đặc biệt, một sự táo bạo hiếm có.
Trong các phòng trưng bày, bảo tàng, hay các không gian nghệ thuật riêng biệt, những tác phẩm điêu khắc khỏa thân của phụ nữ không phải là hiếm. Ở đó, chúng được nhìn nhận trong bối cảnh nghệ thuật, nơi người xem đã có sự chuẩn bị về mặt tư duy. Tuy nhiên, khi một tác phẩm được đặt ở nơi công cộng, nó sẽ tiếp cận với một nhóm đối tượng rộng hơn rất nhiều, bao gồm cả trẻ em và những người không có nền tảng về nghệ thuật. Điều này dễ gây ra những tranh cãi và phản ứng trái chiều. Những người làm nghệ thuật và các nhà quản lý văn hóa thường phải cân nhắc rất kỹ lưỡng để tránh những tranh cãi không cần thiết.
Chính vì những rào cản trên, các nghệ sĩ đương đại Việt Nam có thể e dè khi sáng tác và trưng bày những tác phẩm điêu khắc phụ nữ khỏa thân ở nơi công cộng. Có thể họ sợ bị chỉ trích, lên án, hoặc thậm chí là bị cấm. Mặc dù xã hội đã cởi mở hơn, nhưng sự đón nhận của công chúng đối với những tác phẩm này vẫn chưa hoàn toàn sẵn sàng. Pho tượng Tiến bộ đang đi tới là một minh chứng lịch sử cho sự táo bạo và tinh thần tiên phong của một thế hệ nghệ sĩ. Pho tượng đã không còn bởi bom đạn chiến tranh. Tác phẩm của họa sĩ Đinh Văn Khang đặt ra câu hỏi về ranh giới giữa nghệ thuật và dư luận xã hội, và liệu chúng ta đã thực sự sẵn sàng để nhìn nhận cơ thể phụ nữ như một biểu tượng của vẻ đẹp và tiến bộ một cách công khai như vậy hay chưa? Nếu pho tượng được phục dựng lại, chúng ta liệu có cởi mở để sẵn sàng đón nhận?
