Khoảng giữa những năm 1980, nhằm nâng cao chất lượng văn chương và đẩy nhanh tiến độ của việc làm sách giáo khoa môn Văn và Tiếng Việt, Nhà xuất bản Giáo dục đã có sáng kiến phối hợp cùng Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức các đợt Vận động sáng tác và tuyển chọn thơ văn đưa vào sách giáo khoa các môn trên và các môn khác như Giáo dục công dân và Kể chuyện...

Nhiều nhà văn, nhà thơ như Nguyên Ngọc, Nguyễn Đình Thi, Trần Đăng Khoa, Phạm Hổ... đã có mặt khá thường xuyên, đóng vai trò tích cực trong các đợt vận động này.

Một lần, nhà văn - giáo sư Nguyễn Đức Nam (Giám đốc Nhà xuất bản Giáo dục kiêm Chủ nhiệm Chương trình Cải cách môn Văn và Tiếng Việt của Bộ Giáo dục) nói với tôi:

- Mình đã đọc Quê nội và Tảng sáng của Võ Quảng, thích lắm. Cậu thử đọc lại thêm xem có tìm được đoạn nào cho sách của ta không...

Mấy hôm sau, ông lại dặn:

- Nhớ làm quen, nếu thân mật được thì càng tốt, rồi mời tác giả Quê nội và Tảng sáng đến chơi nhé!

Nhà văn Võ Quảng (1920-2007)

Theo lời nhà văn Nguyễn Đức Nam, tôi đọc lại Quê nội và Tảng sáng, là lần đọc thứ hai thứ ba rồi, mà vẫn mê say như lần đầu. Đang được đà cảm hứng, tôi tìm đọc tiếp cả mấy tập thơ của ông, những là Gà mái hoa, Thấy cái hoa nở, rồi Anh đom đóm và Nắng sớm, rồi Măng tre... Cả một thế giới trẻ thơ với thiên nhiên thân thuộc sống động ùa về.

Giữa những năm 1980 ấy cuộc sống thật khó khăn, có nhà, có nơi gần như mòn mỏi và bế tắc bởi sinh kế mỗi ngày và hướng đi cho mai sau, thế mà đọc văn thơ Võ Quảng ta đã quên đi thực tại khó khăn đó. Quên đi, và thấy tin mến, mà tự nhóm lên trong mình một nguồn sống. Tôi thưa với thầy Nguyễn Đức Nam, với một số bạn văn nghệ khác cảm nhận này. Nhà văn Nguyễn Đức Nam nheo nheo mắt khích lệ tôi, chờ cho tôi nói gần hết, ông bảo:

- Ông Nguyễn Tuân đã rất có lý có tình khi bảo Võ Quảng đã thổi vào các trang thơ văn kia cả cái tâm hồn trong trắng của mình. Tâm hồn, phải rồi, chính cái tâm hồn trong trắng đã làm nên sự hấp dẫn tự nhiên của thơ văn Võ Quảng đấy!

Có thể coi đó là mấy "dữ liệu" ban đầu để tôi tìm hiểu về ông. Còn nhớ, vào những năm 1980 ấy, tư liệu về các nhà văn nghệ sĩ ở ta là rất hiếm, chúng thường tồn tại ở dạng lời kể chứ chưa được biên soạn thành sách kỹ lưỡng như mười, hai mươi năm sau. Tôi được mấy chú mấy anh từng làm việc ở Ban Thống nhất Trung ương, Ban Tổ chức Trung ương cho biết là từ các năm 1935, 1936-1939, khi Mặt trận Bình dân ở Pháp lên cầm quyền, phong trào Dân chủ ở Việt Nam do Đảng Cộng sản Đông Dương lãnh đạo hoạt động sôi nổi, chàng trai Võ Quảng đã hoạt động tích cực trong tổ chức thanh niên Dân chủ ở Huế - một trung tâm cách mạng và văn hóa ở miền Trung và của cả nước ta. Như thế, cũng có thể coi Võ Quảng là người của lứa đầu cách mạng Việt Nam, nhất là ở khối trí thức trên mặt trận văn hóa, văn nghệ, như Học Phi sau đó ít năm ở ngoài Bắc. Và cũng như Tố Hữu, ông từng bị Pháp bắt giam ở Huế, Hội An... Rồi cũng gần như Tố Hữu và Học Phi... ông tham gia lãnh đạo Tổng khởi nghĩa Tháng Tám 1945 ở quê. Ngày cách mạng mới thành công, ông được cử làm Chủ tịch Ủy ban hành chính Đà Nẵng. Tiếp đó, khi cuộc kháng chiến chống Pháp lan rộng, ông được điều sang làm Phó Chánh án Tòa án Quân sự miền Nam Việt Nam. Không rõ vào các năm cực kỳ gian khó của buổi đầu Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đầy rẫy thù trong giặc ngoài ấy, Võ Quảng đã đọc những gì, học những ai để làm tròn các phận sự ấy? Tôi hỏi, thì được nghe: Ông là người rất thông minh, rất biết khu xử - nghiêm cẩn và nhũn nhặn... Như thế, nếu không nhầm, thì cũng có thể coi ông là người của lứa đầu nền an ninh tư pháp nước Việt Nam mới, cái lứa đầu với những đàn anh lừng danh như Phan Anh và Phạm Khắc Hòe...

Biết được một ít lý lịch trích ngang ấy của Võ Quảng, tin thì cứ tin, nhưng tôi băn khoăn: Ông sớm giác ngộ và trưởng thành trên đường cách mạng và kháng chiến thế, nếu cứ theo đường ấy mà đi, hẳn cũng nên cũng thành, mà sao ông không đi tiếp? Câu hỏi này chả biết hỏi ai...

Một số bài thơ của nhà văn Võ Quảng được trích trong sách giáo khoa

Hôm ấy thấy ông đang vui, tôi dợm hỏi, tưởng là sẽ được nghe ông kể dài dài, với vẻ trầm ngâm chiêm nghiệm, nhưng không phải thế, ông hỏi lại nhỏ nhẹ:

- Anh là học trò của thầy Huỳnh Lý phải không?

Tôi chưa kịp trả lời, đã thấy ông nói tiếp:

- Dạy học như thầy Huỳnh Lý, và làm thơ cho trẻ em, cũng là đóng góp theo sở nguyện của mình thôi.

Rồi ông im lặng, khóe miệng he hé một nụ cười.

Tôi nhớ là đã được nghe giáo sư - nhà văn Huỳnh Lý kể: Võ Quảng là một trong những học trò yêu quý của ông, và cũng là người đã đưa dẫn ông vào con đường hoạt động cách mạng; khoảng năm 1946-1947 Giáo sư làm Phó Chủ tịch Ủy ban thị xã Hội An, Võ Quảng có đến thăm ông mấy lần. Thầy trò rất tâm đắc với chuyện dạy trẻ và làm văn thơ cho tuổi ấu nhi (hồi đó các ông quen gọi trẻ em như thế).

Có lẽ đó là nguyên nhân chính để khi hòa bình được lập lại, tập kết ra Bắc, thì Võ Quảng chuyển sang hoạt động văn nghệ. Kể từ cuối những năm 1950, Võ Quảng đã có tới ngót 40 năm liên tục cống hiến cho văn nghệ thiếu nhi trên ba lĩnh vực: quản lý và chỉ đạo - ông từng là Tổng Biên tập Nhà xuất bản Kim Đồng, là Giám đốc Xưởng phim Hoạt hình, là Trưởng Ban Văn học thiếu nhi Hội Nhà văn Việt Nam; Sáng tác thơ văn - ông là tác giả của khoảng 20 tập truyện và thơ cùng kịch bản phim, trong đó có những tập có giá trị tiêu biểu cho nền văn học thiếu nhi của Việt Nam dưới chế độ mới như: Quê nội, Tảng sáng, Anh đom đóm và nắng sớm, Thấy cái hoa nở và cả Măng tre, Anh đom đóm và Nắng sớm...; Nghiên cứu phê bình lý luận văn chương, nhất là phê bình lý luận văn chương thiếu nhi.

Đọc lại hầu hết sáng tác và nghiên cứu phê bình thơ văn của Võ Quảng chúng ta có dịp liên hệ, so sánh dọc ngang, mà nhận ra rằng: Ngót nửa thế kỷ qua, quả thật, số người có thành tựu trên cả hai lĩnh vực này như ông ở bộ phận văn học thiếu nhi, cũng chỉ có mấy người. So với ông, may ra chỉ có Phạm Hổ, Định Hải và Phong Thu.

Thơ Võ Quảng trích trong sách giáo khoa bộ Cánh Diều

Còn sau các ông, thì hiếm hoi thay! Người thì chỉ nghiên cứu phê bình như Vân Thanh và xa xa kia là Lã Thị Bắc Lý, người thì thiên về quản lý và chỉ đạo như Văn Hồng, người thì thạo sáng tác như Trần Đăng Khoa và Hà Ân, Trần Hoài Dương và Nguyễn Nhật Ánh... Vừa sáng tác vừa phê bình nghiên cứu như ông, mà còn đương thì, dẫu đã ngót 60 tuổi, thì chỉ có Lê Phương Liên và Nguyễn Hoàng Sơn thì phải?

Bảo rằng ông - nhà văn, nhà thơ Võ Quảng là người thuộc lứa đầu về hoạt động xã hội và cả hoạt động văn nghệ hẳn không sai. Cái lứa đầu ở ông là khá toàn diện và chắc chắn. Đó là do ông có chủ định sớm, có chuẩn bị kỹ trên cái nền là một năng khiếu với công phu lao động bền bỉ chăng? Ông từng kể: Ông khởi thảo bộ Quê nội và Tảng sáng từ ngày 10 tháng 11 năm 1961, mãi đến giữa năm 1973, sau năm lần sửa chữa, bỏ đi đến 3/4, thì mới xuất bản tập đầu. Để chuẩn bị tái bản Quê nội lần thứ tư ở Nhà xuất bản Kim Đồng vào năm 1983, nhà văn đã bỏ ra nhiều ngày, nhiều tháng để chỉnh sửa một số đoạn và chi tiết trong đó.

Về sự cuốn hút, hấp dẫn của thơ văn Võ Quảng, đã có nhiều người phân tích và khẳng định, ở đây tôi chỉ muốn nhắc lại một số ý kiến của ông về văn học thiếu nhi.

Bàn về chức năng, nhiệm vụ của văn học thiếu nhi, nhà văn cho rằng: Văn học thiếu nhi phải là "những đốm lửa thắp sáng những khía cạnh nhân đạo của con người. Nó phải làm cho các em biết sung sướng, xót xa, yêu thương, căm giận, ghét mọi biểu hiện xấu xa, yêu mọi biểu hiện vị tha trung thực", làm được như vậy tức là người viết đã "đánh thức được trong các em những tình cảm cao quý".

Trao đổi về chất lượng của một tác phẩm văn học thiếu nhi, từ thực tiễn sáng tác của mình, và với sự quan sát, phân tích thành quả của người khác, Võ Quảng đúc kết: "Một quyển sách gọi là hay, gọi là tốt cho thiếu nhi, phải đồng thời với thiếu nhi người lớn cũng thấy tốt, thấy hay". Cái hay và cái tốt ấy, theo ông, là không tách rời, chúng đã làm cho các em ham mê đọc. Ham mê đọc cũng là bởi các em thích. Vậy nói cụ thể hơn, một tác phẩm được các em thích, thì thường hàm chứa các yếu tố: 1, Có "nhiều sự việc mới lạ", "có nhiều tình tiết dồn dập, gay cấn, có nhiều chất tưởng tượng và ly kỳ"; 2, Trong sách "nói nên những sự việc hằng ngày, nhưng cách diễn tả cần phải hồn nhiên, vui tươi, dí dỏm"; 3, Đó cũng là "một quyển sách được trình bày một sách linh hoạt, sự việc luôn luôn chuyển động... phải như các trò chơi luôn luôn hoạt bát"; 4, Sách "có chất thơ", "có cái cười"; 5. Sách "được thể hiện một cách chân thật, mang được màu sắc tâm hồn ở tác giả, được tác giả thổi vào mỗi hàng chữ mỗi trang sách hơi thở rõ rệt của mình..."

Từ mấy ý trên của ông có thể thấy rằng cách trả lời câu hỏi lớn xuyên suốt một đời văn là Viết thế nào để các em thích? như ông, thì thật đã vươn tới sự thấu đáo, đủ đầy cả về nội dung tư tưởng, phương thức sáng tạo... Đó là những lời bàn của một nhà văn trải nghề mà không lớn tiếng to giọng "dạy bảo", trong quan điểm nghệ thuật và thao tác lao động của nhà văn ấy có sự dẫn dắt của một nhà tâm lý học trẻ thơ.

Tôi được trò chuyện với Võ Quảng mấy lần, nhận thấy ông là người điềm đạm và nho nhã. Khi cần khái quát lý luận như vừa lược kể, thấy cái điềm đạm nho nhã của ông lại được bộc lộ thật tự nhiên. Ông tự nhận là nhà lý luận "bất đắc dĩ". Nhưng tôi hiểu đó là nhà lý luận kiệm lời mà sức khái quát lại cao. Bạn thử nghĩ mà xem, cái thích của con trẻ khi đọc sách như ông tổng kết, đâu chỉ là ở trẻ con.

Kiệm lời thế, song cũng có lúc ông say sưa:

"Thơ có nhiệm vụ phải ghi sâu vào tâm hồn các em tất cả bức tranh đậm đà của đất nước, từ những sự kiện to lớn nhất, cho đến những việc nhỏ nhất, bóng dáng một cánh cò bay, hình ảnh sóng lúa rợp rờn, cây đa, bến nước, tất cả vẻ đẹp của núi sông, đó là lớp phù sa mỡ màng, trên đó mọc lên xanh tươi tình yêu Tổ quốc".

Thơ, như ông nói thế, cách đây ngót nửa thế kỷ bây giờ thấy vẫn không cũ.

Lại nhớ vào một sớm cuối xuân đầu hè mát mẻ có ánh nắng tươi vàng, tại căn nhà 45 Hàng Chuối của Tạp chí Văn học và tuổi trẻ, chúng tôi được tiếp ông. Khi nhắc đến Nguyễn Huy Tưởng, ông bảo: Ông ấy mới thực là người đi đầu mở đầu, còn ông, ông nhận là người kế tục. Trên lĩnh vực văn học thiếu nhi lứa kế cận các ông có vẻ đông vui vào những năm 1960, 1970... còn bây giờ là những ai? Họ tâm thành và quyết chí với mảng văn chương quan trọng có tính chất nền móng này như thế nào?

Bộ sách kỷ niệm 100 năm ngày sinh nhà văn Võ Quảng của NXB Kim Đồng

Dạo ấy ông hay đi bộ từ nhà 44 Hàng Chuối sang nhà 45 Hàng Chuối vào khoảng từ 9 giờ 30. Trong phòng khách nhỏ bé của Văn học và tuổi trẻ, ông như một ông chủ báo thực sự, lại cũng như một người cha, một người ông... với đủ chuyện về nghề văn, nhà văn và việc dạy văn... Một số cộng tác viên đến gửi bài, thấy vui, lại ngồi trò chuyện thêm. Khi biết ông già có mái tóc bạc với nụ cười thoáng nhẹ và giọng nói của xứ Quảng là lạ mà vẫn dễ nghe, dễ hiểu chính là nhà văn, nhà thơ Võ Quảng lừng danh, mấy cô giáo và các em học sinh ngỡ ngàng một tí rồi reo lên ríu rít bên ông. Một lát bác cháu ông con cần tay nhau đi xuống cầu thang, cuộc chia tay thật bịn rịn. Họ lên xe đi rồi, nhà văn vẫn đứng nhìn theo, miệng ông mủm mỉm như nói như cười...