Trong đời sống văn học hiện thời có ba cơ chế phê bình, đồng thời là ba kiểu tác giả: tác giả chuẩn hóa, tác giả phản tư và tác giả truyền thông. Ứng với nó là ba phương pháp phê bình. Khảo sát ba cơ chế phê bình, ba kiểu tác giả phê bình này cũng chính là tìm hiểu những vấn đề cốt lõi của phê bình, các cách thức hoạt động của phê bình và sản phẩm do phê bình văn học tạo ra, đến việc “nâng cao chất lượng và hiệu quả phê bình văn học trong tình hình hiện nay”.
Tác giả chuẩn hóa là đội ngũ bị/được chuẩn hóa theo quan điểm chính trị và chính thống, là những tác giả có chức năng thiết lập nên những bộ công cụ nhằm chuẩn hóa hoạt động phê bình, họ là tác nhân thúc đẩy tiến trình thể chế hóa các quan điểm, định hướng, đường lối của Đảng về văn học nghệ thuật. Tác giả chuẩn hóa duy trì những giá trị truyền thống, thực thi các chuẩn mực chính trị trong sáng tác và phê bình văn học. Tác gia chuẩn hóa có thể là những nhà quản lí làm phê bình định hướng, phê bình mặt trận, những nhà phê bình được “cơ chế lựa chọn" rồi dần dần được trao vai quản lí, là những nhà phê bình đang hoạt động ở các cơ quan có nhiệm vụ tham mưu, tuyên truyền chính sách, quan điểm, chủ trương, tư tưởng, lập trường, có chức năng đào tạo lực lượng kết hợp làm chuyên môn với công tác tuyên giáo.
Thực hành phê bình văn học, đối với các tác giả chuẩn hóa, như một sự thể hiện phương thức lãnh đạo của Đảng trên mặt trận văn hóa văn nghệ, (...), yêu cầu phê bình văn học phải “tìm ra khuyết điểm”, phát hiện sớm những khuynh hướng, quan điểm lệch lạc, những biểu hiện sai trái; đòi hỏi phê bình luôn luôn vận hành theo một chuẩn định tư tưởng, phê bình văn học phải đóng vai “đứng trên tất cả" để hướng dẫn, điều chỉnh, định hướng sự phát triển văn học nghệ thuật – không chỉ đối với người sáng tạo, mà còn với đông đảo công chúng nghệ thuật. Phê bình, định hướng, chỉ đạo, lãnh đạo là sức mạnh, quyền lực của các tác giả chuẩn hóa. Những phát ngôn như phê bình không có chuẩn, lệch chuẩn loạn chuẩn, mất phương hướng, thiếu hệ giá trị tin cậy, hệ tiêu chí làm thước đo"... xuất hiện chủ yếu ở các tác giả chuẩn hóa, và đều có tính ám chỉ, cảnh báo. Ở nhiều khu vực, nhiều trường hợp, phê bình chuẩn hóa đọc gán cho văn bản những điều mà Nhà nước không cho phép phát ngôn, thậm chí nó can thiệp thô bạo vào sáng tác, diễn giải áp đặt và khiên cưỡng về văn học khiến cho dư luận bức xúc, báo chí xoáy vào đó để phê phán, nhân lên sự chống đối, kháng cự, làm suy giảm thanh thế của cơ chế chuẩn hóa. Không phải ngẫu nhiên, Nghị quyết 23 của Bộ Chính trị “Về tiếp tục xây dựng và phát triển văn học nghệ thuật trong thời kỳ mới”, nhấn mạnh một trong những chủ trương lớn trong thời kỳ mới là cần “khắc phục những hiện tượng mất dân chủ hoặc can thiệp thô bạo đối với hoạt động văn học nghệ thuật".
Sự xuất hiện đội ngũ tác giả chuẩn hóa có tính tất yếu trong một nền văn học gắn với Nhà nước, chính trị; không thể không có đội ngũ này nếu muốn duy trì, bảo vệ, biện luận cho nguyên tắc hướng tâm, diễn ngôn trung tâm, cho sự phát triển đúng định hướng của nền văn học đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng. Các tác giả chuẩn hóa do quan niệm, nhìn nhận phê bình như một công cụ, phương tiện tuyên giáo, như một mặt trận bảo vệ sức mạnh, quyền lực của điển phạm, nên dễ đẩy phê bình văn học vào tình trạng quy chụp, áp đặt, suy diễn, cứng nhắc khống chế, loại trừ. Phê bình chuẩn hóa luôn canh chừng, cảnh giác với những thứ văn học ở sân sau, văn học ở bên lề, những hiện tượng văn học có biểu hiện lạc nhịp so với “giai điệu chính”, phi điển phạm, phi truyền thống.
Nhận định về những khuyết điểm, yếu kém của lý luận phê bình văn học Việt Nam hiện nay, Nghị quyết 23 của Bộ Chính trị “Về tiếp tục xây dựng và phát triển văn học, nghệ thuật trong thời kỳ mới" (2008) đã khẳng định rằng “Hoạt động lý luận văn học, nghệ thuật còn lạc hậu về nhiều mặt chưa giải đáp được nhiều vấn đề của đời sống, còn xa rời thực tiễn sáng tác, có biểu hiện xơ cứng, kém năng động, giảm sút tác dụng tích cực đối với sáng tác. Lý luận văn nghệ và mỹ học mác-xít chưa được nghiên cứu và phát huy tương xứng với vai trò và giá trị của nó. Hoạt động phê bình văn học,
nghệ thuật có biểu hiện tụt hậu so với yêu cầu, thực hiện chưa tốt chức năng hướng dẫn, điều chỉnh và đồng hành với sáng tác. Chất lượng khoa học và tính chuyên nghiệp của phê bình bị xem nhẹ; xuất hiện lối phê bình cảm tính, thiếu một hệ thống tiêu chí tin cậy để đánh giá tác giả và tác phẩm, văn hóa phê bình bị hạ thấp”.
Trong các giai đoạn trước, hầu hết các nhà phê bình văn học đều gắn chặt với công tác quản lý văn nghệ, tuyên giáo và các cuộc đấu tranh tư tưởng quan trọng. Ở thời điểm hiện nay, nhiều người trong đội ngũ này không còn nữa hoặc không có những điều chỉnh, thay đổi thực sự căn bản cho phù hợp với bối cảnh mới. Cơ chế phê bình kiểu cũ dần mai một, kém hiệu lực thực tiễn; trong khi cơ chế phê bình mới, cơ chế phê bình ở khu vực khác hoặc những phương pháp phê bình trước kia bị gạt ra bên lề nay có điều kiện phát triển tốt hơn và ngày càng tỏ ra có sức mạnh của mình nên thu hút được nhiều thế hệ phê bình văn học hưởng ứng. Sự hụt hẫng, thiếu, yếu về phương diện đội ngũ phê bình là có thực, nhưng là hụt hẫng những tác giả làm hiệu quả phê bình mặt trận, phê bình tư tưởng, phê bình tuyên truyền, biểu dương khích lệ hoặc phê phán kịp thời biểu hiện lệch lạc, phản truyền thống, nhằm hướng dẫn dư luận, định hướng hoạt động tiếp nhận, chứ thực ra không thiếu người làm phê bình học thuật kế cận.
Để “nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động lý luận phê bình văn học trong tình hình hiện nay", theo chúng tôi, đối với khu vực các tác giả chuẩn hóa cần tiếp tục điều chỉnh, đổi mới cơ chế phê bình, phương pháp phê bình văn học; không thể phê bình, tuyên truyền theo mệnh lệnh, cứng nhắc, độc đoán hoặc tổ chức thực hiện có tính rầm rộ hình thức, sơ lược, đơn giản hóa, đại trà.
 |
| Ảnh minh họa. Nguồn pinterest |
“Nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động lý luận phê bình văn học" đối với các tác giả chuẩn hóa chính là nâng cao năng lực định hướng phát triển, nâng cao hiệu quả định hướng tư tưởng, thẩm mỹ đối với các chủ thể tham gia hoạt động sáng tác, thưởng thức và diễn giải văn học. Các diễn ngôn về chủ trương, phương hướng, giải pháp, định hướng, hướng dẫn, chỉ đạo, lãnh đạo, quản lí, yêu cầu, đề phòng, quán triệt, dự báo, bồi dưỡng, đào tạo, khuyến khích, phê phán kịp thời, biểu dương kịp thời, tâm huyết, trách nhiệm... có ý nghĩa then chốt trong phê bình chuẩn hóa.
Phê bình chuẩn hóa thu vào mình những chức năng, vai trò, sứ mệnh cao quý như nêu trên, cho nên đặt vấn đề nâng cao chất lượng của nó chính là đặt vấn đề cần tăng cường làm tốt chức năng, nhiệm vụ của chính hình thức chuẩn hóa trong một bối cảnh chính trị xã hội mới; là phải đề ra được các phương hướng, giải pháp về thực hiện sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng, tiếp tục duy trì sự quản lý chặt chẽ, hiệu quả của Nhà nước đối với sự phát triển của văn học nghệ thuật, đưa các hoạt động văn học vào một quy đạo chuẩn mực, thống nhất, mà công việc trước hết là thể chế hóa các quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về văn học nghệ thuật và sau đó nhà phê bình phải có phương pháp đưa chúng vào thực hiện, phát huy trong đời sống xã hội.
Nói chung, phê bình chuẩn hóa có chức năng quy chế hóa, quy phạm hóa, chuẩn hóa, điển phạm hóa các phát ngôn văn học và về văn học. Phê bình chuẩn hóa có một cách riêng để hợp thức các quan điểm, nó kiến tạo ra một thứ đại tự sự, siêu tự sự, một thứ văn bản văn học, lịch sử văn học riêng, đáp ứng những yêu cầu, mục đích, quyền lợi, địa vị của nó, và dĩ nhiên kiểu văn học do phê bình chuẩn hóa tạo ra sẽ khác với sản phẩm văn học do những cơ chế phê bình văn học khác tạo thành. Từ việc nhận thức có sự phức tạp, đa dạng về cơ chế phê bình văn học, ta có thể hình dung được là: không có một “con đường” đi duy nhất, chung bắt buộc cho mọi sáng tạo văn học, không thể có một lịch sử văn học mà luôn có nhiều lịch sử văn học; trọng tâm của lịch sử văn học luôn di chuyển từ cơ chế này sang cơ chế kia, từ khu vực này sang khu vực khác theo từng giai đoạn chẳng hạn đối với cơ chế ngoại biên hóa, lịch sử văn học là lịch sử của những tiếng nói ngầm, những tiếng nói phản kháng, những sự đứt gãy; trong cơ chế chuẩn hóa, văn chương bị chính trị, tuyên truyền nuốt chửng,... Lịch sử văn học chẳng qua chỉ là lịch sử của những kiến tạo về văn học.
