Liệu phim chiến tranh đang có những bước chuyển mình và cơ hội tiếp cận đại chúng, bằng góc nhìn của thế hệ đạo diễn kế cận, bằng sự chung sức của những người yêu điện ảnh?
|
Nói về dòng phim chiến tranh, phần đông đạo diễn, nhà sản xuất và diễn viên ở Việt Nam đều nhắc đến loạt từ khóa quen thuộc: “phim cúng cụ”, “phim đắp chiếu”, “phim cất kho”. Đạo diễn Lê Hoàng, nhà biên kịch Trịnh Thanh Nhã chỉ ra trong nhiều thập niên, phim chiến tranh là dòng chủ lưu được Nhà nước đặt hàng và đầu tư. Sau khi hoàn thành, phim chủ yếu chiếu giới hạn trong các tuần phim, liên hoan phim (LHP) với mức độ truyền thông hạn chế, do đó ít được phổ cập trong quần chúng.
Đến tận bây giờ, nhiều tác phẩm được sản xuất trong lòng chiến tranh hay khi đất nước mới thống nhất vẫn đầy tiếng vọng, được xem là kinh điển. Viện phim Việt Nam lâu lâu lại phục hồi bản phim 2K, 4K cho một số tác phẩm hoặc đem ra chiếu lại ở các kỳ LHP, tuần lễ kỷ niệm. Khán giả đến xem không vắng. Với người lớn tuổi, đây là một phần ký ức đời sống và thưởng thức nghệ thuật. Với thế hệ trẻ hơn, đây là nguồn tư liệu quý để khảo cứu điện ảnh hoặc đơn thuần là cơ hội xem phim mình chưa biết đến. Nhưng dù gì, các hoạt động trình chiếu này cũng hoàn toàn miễn phí, lại đính kèm phần giao lưu với đoàn phim, dễ thu hút công chúng. Nếu đổi lại trình chiếu bán vé, phim chiến tranh, phim cũ chắc chắn cạnh tranh không nổi với loạt phim thương mại đậm tính giải trí thời thượng hiện nay.
Số ít phim chiến tranh phát hành thương mại nhưng độ nhận diện cũng không cao. Điển hình là phim Truyền thuyết về Quán Tiên. Dù được giới chuyên môn đánh giá chất lượng khá, giành giải Bông Sen Bạc tại LHP Việt Nam 2019, phim lặng lẽ ra rạp rồi im lìm rời rạp một năm sau đó. Nhớ lại câu chuyện này, đạo diễn Đinh Tuấn Vũ vẫn tiếc nuối cho đứa con tinh thần của mình. Anh cho biết ngoài chuyện thể loại chiến tranh ít được quan tâm thời điểm đó, ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 đối với thị trường rạp chiếu cũng khiến Truyền thuyết về Quán Tiên không được chú ý xứng tầm.
Từng góp mặt trong một số phim chiến tranh - lịch sử như Những người viết huyền thoại, Thầu Chín ở Xiêm, NSƯT Hoàng Hải cảm thán: “Ngày xưa, phim chiến tranh đem dự thi, chiếu vài lần rồi ‘cất kho’. Đó là sự tiếc nuối lớn của diễn viên chúng tôi. Hai năm gần đây, Đào, phở và piano cùng Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối ra rạp được khán giả yêu thích là tín hiệu đáng mừng. Tôi rất cảm ơn và ngưỡng mộ hai đạo diễn Phi Tiến Sơn, Bùi Thạc Chuyên”.
Chung quan điểm với nghệ sĩ Hoàng Hải, nhà biên kịch Trịnh Thanh Nhã cho rằng phim chiến tranh đang có bước chuyển mình trên màn ảnh Việt, dần tạo dựng được chỗ đứng riêng trong thị trường. Theo bà, một trong những yếu tố quan trọng làm nên thay đổi này là sự “tham chiến” của các nhà làm phim và đơn vị đầu tư ngoài quốc doanh. Trước Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối, từng có Áo lụa Hà Đông và Dòng máu anh hùng cũng là phim chiến tranh tư nhân. Dù thành - bại doanh thu mỗi phim mỗi khác, các phim này để lại dư âm đẹp trong dòng chảy điện ảnh nước nhà, mang đến góc nhìn và cảm hứng mới mẻ đối với thể loại phim nhiều năm bị đóng khung “hàn lâm, khô khan, khó tiếp cận”.
Biên kịch Trịnh Thanh Nhã bình luận: Dòng máu anh hùng thiên về hành động, mang màu anh hùng ca. Áo lụa Hà Đông là phim tâm lý - xã hội - gia đình. Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối đậm chất bi hùng. Dù thua lỗ hay hòa vốn, ba phim cũng cống hiến những cảm xúc đẹp, mang đến những cảnh tượng hùng tráng gần như không có trong các phim chiến tranh trước đó. Tôi nhớ hồi đó, Dòng máu anh hùng khiến các nhà làm phim phải giật mình về cách dàn dựng các cảnh võ thuật, chiến đấu. Chân dung người hùng trong các phim này được xây dựng đời thường, gần gũi với người xem, nhờ vậy ấn tượng hơn. Nỗ lực thay đổi cái nhìn của công chúng về phim chiến tranh của ba tác phẩm là điều thấy rõ”.
Cách thức phát hành khác biệt cũng ảnh hưởng đến độ nhận diện của tác phẩm. Thỏa thuận ăn chia lợi nhuận giữa nhà đầu tư, nhà sản xuất, nhà rạp là động lực để các bên liên quan gia tăng quảng bá phim. Chiến dịch truyền thông - marketing bài bản đưa phim thành các thương hiệu từ mạng xã hội đến đời sống.
|
Đó là nhận định của biên kịch Trịnh Thanh Nhã khi bàn về sản xuất phim chiến tranh. Tái hiện khung cảnh nhà cửa hoang tàn, đạn bom ác liệt đòi hỏi sự chỉn chu nhiều mặt cùng nguồn vốn khổng lồ liên quan dựng cảnh, vũ khí, phục trang, hiệu ứng cháy nổ, hóa trang, âm thanh… Đắt đỏ hơn cả là phần bối cảnh.
Khi làm Hà Nội mùa đông năm 46, đạo diễn Đặng Nhật Minh “khóa” một đoạn đường ven hồ Gươm, dựng đường ray, mượn toa tàu điện lưu trữ trong kho đạo cụ của Hãng phim truyện điện ảnh Việt Nam để tái hiện một góc ký ức tàu điện leng keng Hà Nội phố. Với Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối, êkíp của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên tạo dựng khu rừng cháy ngoài trời ở Củ Chi kết hợp xây hầm địa đạo trong phim trường ở Gò Vấp, TP.HCM. Không có phim trường chuyên dụng luân phiên xoay chuyển giữa các dự án, các nhà sản xuất đành mỗi phim dựng cảnh một nơi, tận dụng một “mẹo”, quay xong lại phá dỡ và trả lại hiện trạng ban đầu.
Thứ nữa, giữa thị trường rạp chiếu khốc liệt, cạnh tranh từ phim nội địa đến phim quốc tế, phim chiến tranh càng phải chăm chút công phu về kỹ thuật, hiệu ứng và đầu tư vào chiến lược truyền thông - marketing mới mong kéo khách rút tiền mua vé.
Tốn kém đến thế nhưng khả năng thu hồi vốn thấp, dòng phim chiến tranh vẫn là bài toán nan giải của điện ảnh Việt Nam. Dòng máu anh hùng là tâm huyết của anh em Charlie Nguyễn - Johnny Trí Nguyễn, nhận thêm vốn của người thân và bạn bè. Giữa thời buổi chi phí phim Việt bình quân 5 tỷ đồng, Dòng máu anh hùng tốn đến 1,6 triệu USD (theo tỉ giá hối đoái là khoảng 25,7 tỷ đồng vào năm 2007 - thời điểm phim chiếu rạp), rồi thu về xấp xỉ 10 tỷ đồng. Charlie Nguyễn từng tiết lộ anh phải bán nhà, trả nợ suốt 20 năm sau cú “ngã ngựa” này. “Tất tay” với tác phẩm này, nghệ sĩ Chánh Tín, chú ruột của anh em Charlie - Johnny, lao đao vì vỡ nợ.
Tương tự, Áo lụa Hà Đông được làm với một triệu USD nhưng thu về hơn bốn tỷ đồng, theo ghi nhận của Box Office Vietnam. Sau hơn 10 năm, dù phim nội địa có sức hút với đại chúng hơn, Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối kiếm về hơn 172 tỷ đồng, dẫu thế cũng không đủ hoàn vốn. Trước hiện trạng này, các nhà làm phim, nhà nghiên cứu mong chờ các quỹ điện ảnh được vận hành, đặc biệt là các quỹ dành riêng cho dòng phim chiến tranh để thúc đẩy thể loại này phát triển và lan tỏa.
Dù thua nhiều hơn thắng, phim chiến tranh vẫn là ngọn lửa âm ỉ trong lòng nhiều nhà làm phim. Hiện tượng khán giả yêu thích Đào, phở và piano dịp Tết 2024 hay cơn sốt Địa đạo dịp đại lễ 50 năm thống nhất đất nước càng như cái vỗ vai, lời khích lệ đến những người theo đuổi dòng phim khó đủ trăm bề.
Được mở đường bởi hai phim này, Dòng máu anh hùng được nhiều người cổ vũ tái xuất ở rạp chiếu. Nhưng thay vì “bổn cũ soạn lại”, Charlie Nguyễn - Johnny Trí Nguyễn quyết định làm phần hai với thể loại hành động - tiểu sử - chiến tranh, mang tựa đề Nhạn Trắng Cà Mau. Đây vốn là biệt hiệu của cụ Nguyễn Chánh Minh - ông nội của anh em nhà làm phim nổi tiếng, cũng là một võ sư huyền thoại - anh hùng Cách mạng thời chống Pháp.
Bên cạnh đó, một số dự án kết hợp nhà nước và tư nhân cũng rục rịch thành hình. Mưa đỏ xoay quanh 12 ngày đêm bảo vệ thành cổ Quảng Trị trong mùa hè đỏ lửa 1972, do Điện ảnh Quân đội góp vốn, được hãng tư nhân sản xuất và phát hành. Tử chiến trên không tái hiện vụ không tặc cuối thập niên 1970, do Điện ảnh Công an đầu tư và hãng tư nhân phát hành. Hai phim cùng ra rạp vào tháng 9, hướng đến kỷ niệm 80 năm Quốc khánh.
So với quy trình sản xuất rập khuôn với nguồn vốn ít ỏi trước đây, các bộ phim cho thấy sự nâng cấp về nhiều phương diện, qua các hình ảnh đầu tiên được hé lộ. Dàn diễn viên ngôi sao với chiến lược quảng bá hiện đại cũng góp công lớn giúp phim đánh tiếng hiệu quả trong thị trường phim ảnh. Đây là tín hiệu đáng mừng đầu tiên, khơi gợi cảm hứng ngóng chờ từ khán giả.
Dù vậy, theo nhà biên kịch Trịnh Thanh Nhã, dù quy trình nào, cốt lõi vẫn là kịch bản, câu chuyện hay mới đủ sức làm nên tác phẩm tốt. Trong khi, đạo diễn Bùi Thạc Chuyên cho rằng diễn viên là nhân tố quan trọng đối với thành - bại của một phim chiến tranh. Theo đó, sự hòa nhập của diễn viên vào nhân vật, câu chuyện gieo được sự thuyết phục trong lòng khán giả. Lối diễn xuất minh họa hay ngoại hình không phù hợp thời chiến kham khổ sẽ khiến diễn viên lạc khỏi khung cảnh thời đại.
