Không chỉ là những bài ca khắc họa lại khung cảnh lịch sử hay những thiên phóng sự bằng âm nhạc, chúng đã đời sống hóa ngày lễ Độc lập, khiến ngày 2.9.1945 trở thành một biểu tượng của “chủ nghĩa dân tộc đời thường”. Thẩm mỹ của những tác phẩm ấy nằm trong khuôn khổ của ý niệm hiện đại hóa, như một hệ quả của phong trào giải thực và giải phóng dân tộc, đặc biệt ở cảm hứng cách mạng của một dân tộc được tự do cất tiếng nói sau 80 năm thuộc địa.
|
Đầu thập niên 1940, phong trào bài hát chủ đề thanh niên - lịch sử đã tạo ra một môi cảnh đầy thuận lợi cho tinh thần yêu nước trong lớp trẻ, đặc biệt là giới học sinh, sinh viên. Các bài hát của nhóm Đồng vọng do Hoàng Quý dẫn dắt cùng các nhạc sĩ như Canh Thân, Hoàng Phú, Văn Cao, Phạm Ngữ… và nhất là của nhóm Hoàng Mai Lưu gồm Lưu Hữu Phước, Mai Văn Bộ và Huỳnh Văn Tiểng, là các sinh viên của Ban âm nhạc Tổng hội Sinh viên Đại học Đông Dương làm hạt nhân, đã tạo ra một sự kết nối về tinh thần của thế hệ. Tuy nhiên chúng đều phải mượn các câu chuyện lịch sử hay truyền thuyết “nòi giống Lạc Hồng” để tìm đường xuất bản và hát công khai. Những bài ca mang tính cách mạng như Cùng nhau đi hồng binh (Đinh Nhu) ra đời từ thập niên 1930 hay Côn Đảo, Hận Sơn La (Đỗ Nhuận) chỉ được truyền bá trong những người hoạt động bí mật và các nhà tù của thực dân.
Trước khi thời cơ Tổng khởi nghĩa đến, những bản hành khúc mang tính chỉ thị, sát thời sự đã ra đời và lan truyền bí mật trong các lực lượng cách mạng, mau chóng thẩm thấu trong quần chúng. Tiến quân ca (Văn Cao) và Diệt phát xít (Nguyễn Đình Thi) chính là hai lời kêu gọi trực diện cùng nhau lập chiến khu và đồng bào tuốt gươm vùng lên. Chúng đằng đằng một nộ khí của sự căm hờn thề phanh thây uống máu quân thù và diệt phát xít, giết bầy chó đê hèn của chúng, ghi dấu ấn một sự sôi sục mang tính bạo lực cách mạng.
Các bài hát cùng giai đoạn những tháng ngày tiền khởi nghĩa như Chiến sĩ Việt Nam (Văn Cao), Du kích ca (Đỗ Nhuận), Phất cờ Nam tiến (Hoàng Văn Thái) tạo ra một tình thế “underground” (ngầm), đối sánh cùng nhiều bài hát có được diễn đàn công khai của Lưu Hữu Phước như Tiếng gọi thanh niên được đặt lời mới và xuất bản tháng 6.1945, Xếp bút nghiên hay Lên đàng viết từ đầu năm 1944 là bài hát của lực lượng Thanh niên tiền phong ở Sài Gòn.
Những lời ca đều nhắm tới một cái đích cụ thể: Tiến lên nền Dân chủ cộng hòa, giành lại áo cơm tự do; Đi lên xung phong ta hợp cùng dân chúng. Cướp lấy phần chiến thắng giải phóng giống nòi… Chúng dự báo một chiến thắng gần kề, cho dù phải đánh đổi bằng sinh mệnh: Dù phơi thây trên gươm giáo, thù nước lấy máu đào đem báo. Độc lập trở thành một biểu tượng chung cuộc, trang trọng trong tiếng kêu thúc giục: Thề lập quốc! Tiến lên Việt Nam! Đài hạnh phúc đắp xây tự do.
|
Trong vòng hai tuần lễ từ Tổng khởi nghĩa 19.8 đến lễ Tuyên ngôn độc lập 2.9.1945, tân nhạc tìm được con đường trở thành phương tiện tuyên truyền số 1 của cách mạng bằng những bản tráng ca. Ra đời từ cảm hứng ngày Tổng khởi nghĩa, Mười chín tháng Tám (Xuân Oanh) vừa có chức năng thuật lại một sự kiện nóng hổi: Mười chín tháng Tám khi quốc dân căm hờn kêu thét, Tiến lên cùng hô: Mau diệt tan hết quân thù chung!, vừa kết nối với những ca từ Đồng bào tuốt gươm vùng lên, đã đến ngày trả mối thù chung trong bài hát Diệt phát xít trước đó. Người anh cả của nền tân nhạc, nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát cho ra đời ca khúc Uất hận phổ thơ, cũng kêu gọi Phá cho tan không còn ghi dấu vết, của một thời nô lệ hận thiên thu… Cách mệnh thành hạnh phúc khắp non sông.
Trực diện chủ đề ngày độc lập có thể kể Quyết độc lập (Đỗ Nhuận, 1945), Tết Độc lập (Đoàn An, lời Tô Thanh, 1946), Độc lập muôn năm, Mừng độc lập (Nguyễn Văn Thương, 1945), tuy nhiên không gây được tiếng vang bằng những bài hát có sắc thái trữ tình như Nhớ chiến khu (Đỗ Nhuận, 1945) hay mang tính lễ hội như Vũ khúc tưng bừng (Lương Ngọc Trác, 1945) viết theo điệu valse: Tuổi hai mươi, tuổi hai mươi biết yêu thương. Dù mưa giông, dù chông gai, ta bên nhau không sờn gian khó. Đây cũng chính là một trong các giai điệu mà đoàn quân nhạc của nhạc trưởng Đinh Ngọc Liên thường cử hành trong các nghi lễ, cùng Tiến quân ca, Diệt phát xít hay Hồn tử sĩ (Lưu Hữu Phước).
Mang từ khóa “quốc dân” có bản lời mới của Tiếng gọi thanh niên là Quốc dân hành khúc do nhóm Hoàng Mai Lưu xuất bản, cùng các bài Quốc dân tiến (Lê Văn Vinh, Nhất Lê hay Lê Trần, 1945), Quốc dân hành khúc, Ngày vinh quang (Văn Thanh, 1946) hay Khúc khải hoàn (Nguyễn Mỹ Ca - Lưu Hữu Phước). Một vài bài hát khác như Việt Nam minh châu trời đông hay Rạng đông (Hùng Lân) viết từ trước ngày Tổng khởi nghĩa cũng được chú ý trong bối cảnh hướng tới ca ngợi một nước Việt Nam mới, cho dù xuất phát điểm có khác biệt. Chúng gợi ra một cảnh trí của đám đông chào đón ngày độc lập: Việt Nam mến yêu, ngàn ánh vinh quang, rạng chiếu sơn hà ngàn xưa. Nòi giống Lạc Hồng, nòi giống hiên ngang, khắp nơi cất cao bóng cờ, nhuốm màu sử thi cổ kính. Một bài hát của Việt kiều Pháp in trên báo Độc lập ngày 4.6.1946 cũng mang cái tên cổ xưa: Kinh non sông.
Gắn với sự kiện Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập là những bài hát ca ngợi lãnh tụ, khởi đầu có thể kể Dân Nam ơi biết ơn Cụ Hồ (Lưu Bách Thụ) ngay sau ngày độc lập, các bài Nước Việt Nam có Cụ Hồ Chí Minh (Nguyễn Văn Khánh), Hồ Chí Minh muôn năm hay Đuốc gươm thiêng (Minh Tâm, lời Phạm Văn Xung, 1946) sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh trúng cử trong Tổng tuyển cử 6.1.1946.
Khắc họa cuộc cách mạng mang tính đấu tranh vũ trang chính là một đặc điểm của những bài đương thời, như chùm bài hát Xuất quân, Chiến sĩ vô danh, Gươm tráng sĩ (Phạm Duy, 1945) hay những bài hát Giải phóng quân, Tuyên truyền xung phong (Phan Huỳnh Điểu, 1945), Nam Bộ kháng chiến (Tạ Thanh Sơn, 1945) hay Tự do (Anh Việt, 1946) từng là nhạc hiệu Đài phát thanh Kháng chiến Nam Bộ, mang những từ khóa hô ứng với lời Tuyên ngôn độc lập.
Từ Hải Phòng, nhạc sĩ Hoàng Quý công bố hàng chục bài hát hưởng ứng ngày độc lập như Thanh niên cứu quốc ca, Du kích tiến quân ca, Cảm tử quân, Đồng tâm… cùng Dân quân ái quốc ca (Canh Thân, lời viết chung với Hoàng Quý). Bài hát Cảm tử quân trở thành bài hát nổi bật trong số này, tạo ra một sức hút đặc biệt cho tên gọi “cảm tử quân” cho quân đội cách mạng non trẻ.
Những bài hát cho thiếu nhi nhân ngày độc lập cũng trở thành một phần quan trọng trong giáo dục thế hệ mới. Bài hát của nhi đồng Việt Nam (Phong Nhã) sau này lấy tên là Nhanh bước nhanh nhi đồng in trên báo Thiếu sinh tháng 10.1945 trở thành khởi đầu cho những bài hát thiếu nhi ái quốc như Xuân độc lập (Minh Tâm, 1946), một bài hát cho thiếu nhi có âm hưởng thánh ca do tác giả là một người Công giáo. Bài hát của Phong Nhã với bản lời gốc kêu gọi trẻ em phụng sự Tổ quốc: Kìa lời gió ngàn, kìa lời sông núi. Nhắc nhở em rằng tuy mình đang còn thơ ấu, nhưng nhất tâm trật tự vâng lời người trên… Ơn nước non em nguyền dám đâu sao rời. Em trọn đời trung với Việt Nam!
Thời khắc độc lập sẽ còn được nối dài qua các bài ca được viết vào thời kỳ đầu kháng chiến chống Pháp: Một mùa thu năm xưa cách mạng tiến ra, đất Việt bừng ngàn sống, thanh niên tung gông phá xiềng (Nhạc tuổi xanh - Phạm Duy, 1947). Song khung cảnh ngày độc lập cụ thể hiện diện nổi bật nhất trong các bản trường ca sau đó, có lẽ vì độ dài mới đủ ôm trọn chủ đề như Ba Đình nắng (Bùi Công Kỳ, lời Vũ Hoàng Địch, 1947) hay Người Hà Nội (Nguyễn Đình Thi, 1947-1948).
Ở dạng các tổ khúc nhiều khúc thức phức tạp, các bài hát này đã sử thi hóa một Hà Nội, để từ đó trở đi, Hà Nội đồng nhất với vai trò trung tâm của lịch sử kiến tạo quốc gia: Gió vút lên! Ngọn cờ trên kì đài phấp phới. Gió vút lên! Đây bao nguồn sống mới dạt dào. Tôi về đây, lắng nghe tiếng gọi, của mùa thu cách mạng vàng sao…; Một ngày thu non sông chiến khu về, đường vang tiếng hát tuôn dòng người: Đoàn quân Việt Nam đi! Hà Nội say mê chen đón Cha về, kín trời phơi phới vàng sao…
Nhiều thập niên sau, các bài hát tiếp tục láy lại hình ảnh ngày độc lập ở quảng trường Ba Đình như Bài ca cách mạng tiến quân (Đỗ Nhuận, 1957), Lời thề sắt son (Nguyễn Đình Tấn, 1969), Hà Nội mùa thu (Vũ Thanh, 1981), Mùa thu tình yêu (Quang Minh, 1982). Cảm xúc về thời điểm lịch sử được lãng mạn hóa, đặt trong lời tình tự của thế hệ trẻ.
Sẽ dễ dàng để nói rằng các bài hát về chủ đề ngày độc lập thuộc dòng nhạc tuyên truyền, chủ yếu nặng tính ngợi ca, nhiều hô ngữ, khẩu hiệu. Song đặt vào bối cảnh lịch sử của chúng, các bài hát là những diễn đàn bày tỏ khát vọng của những người đã dấn thân vào cuộc giải phóng vận mệnh. Chúng vẫn còn khơi động những cảm xúc là vì sự chân thành từ chính những người đã “tung gông phá xiềng” một thuở.
