Khoảng những năm tám mươi của thế kỉ trước, tài xế trên những chiếc xe khách Hải Âu cũ kĩ từ Tây Bắc về, tới đỉnh Cun lén đưa ánh mắt xuống những sườn đồi hằn vết chân lợn lòi rồi bảo khách: Khúc đường 6 cổ đấy. Rồi tịnh cho đến lúc về xuôi chẳng nói thêm nửa lời. Qua bấy nhiêu đổi thay của xã hội, đoạn đường bị lãng quên đầy ắp những kí ức lịch sử này vẫn còn như nguyên vẹn dưới tán tre trúc Bình Thanh. Nhưng biết đâu, đó lại là điều may mắn.
|
Cũng bởi trót nghe lời anh bạn họa sĩ ghé tai trong một hội thảo mà tôi quyết bỏ lại sau lưng những chồng tài liệu để được lún sâu hơn vào một sự tìm kiếm ma mị. Khách ở Hà Nội lên đây, qua ngã ba gốc đa cổ trước lúc vượt dốc Cun - con dốc cửa ngõ miền Tây Bắc - hẳn không mấy ai ngờ con đường nhỏ rẽ vào Bình Thanh với cốt đường cũ hằn lên những gợn đá răm của lòng đường tròn lẳn. Chẳng có đèo cao, vực sâu nhưng chính cái yên lặng, thanh vắng của một khúc đường bị cắt rời khỏi quốc lộ mới đã đủ khiến ta thấy rờn rợn với những gì đã từng lịch duyệt của chốn này. Đường vắng, bởi một bên là dòng suối Mát quặn dòng xanh ngấu, bên kia là tà luy dựng đứng như bắt người khách phương xa phải ngẫm ngợi dấu tích của cuộc sống nhân sinh hòa vào những kí ức thế sự một thời.
Người cán bộ cao niên kể rằng, sau giải phóng lên đây thì đất ấy vẫn còn hoang vu lắm. Dân từ Bất Bạt, Hà Đông lên lập Phương Lâm họp chợ, cất phố mà cũng chỉ là một nhúm nhỏ lọt giữa bạt ngàn rừng xanh, núi đỏ. Người Pháp mở đường 6 cũng chỉ từ chợ Bờ, còn mạn dưới hạ lưu đều phó mặc cho bàn chân người Việt nền mòn thành lối. Dòng Đà Giang trong cuộc chiến với sự bồi lấp của Sơn thần đã bỏ để lại một “vũng máu loang” ấy là đầm Quỳnh Lâm trướng khí. Len giữa đầm lầy và sông lớn, người đồng sông vẫn cố nối dài những phố chợ nhà gỗ, mái gianh. Nhớ những chiều mưa, ngồi trong quán lá, nhìn mặt đồng hồ Poljot ẩm hơi sương mà ngóng chiếc xe ngựa muộn màng đón khách vào phố Lau, phố Nghĩa. Hỏi vào sâu trong kia là đâu? Bác xà ích miền thượng chỉ nhún vai, rủ về nhà sàn uống rượu và kể tiếp.
Sau cuộc tấn công oanh liệt của Đốc Ngữ vào đầu những năm 90 của thế kỉ XIX, quân Pháp bắt đầu nể sợ những khúc đường rừng, đành lập tỉnh lỵ tại xã Hòa Bình. Thấy lính Pháp co cụm, những toán cướp người Hoa theo đường sông lại ẩn náu trong những cung đường 6 heo hút để cướp bóc dân thường. Người xuôi chỉ lên đến Phương Lâm, Lau, Nghĩa, buộc cư dân Mường, Dao phải làm những cuộc “mở đường máu” từ ngoại vi vào với trung tâm bằng những chuyến đi chợ mà sự náo nức của xiêm áo luôn lấn át cả những dự định bán buôn, đổi chác. Vậy là, từ lúc chưa tỏ mặt người, sương mù còn phủ kín đỉnh Cun, bảng lảng dưới bờ suối Mát, từng tốp trai gái quẩy hàng mang theo gậy guộc ra chợ. Họ vừa đi cho vui, vừa để hỗ trợ nhau phòng trộm cướp. Lúc lắc trên vai họ là những xâu hoa quả xen lẫn bởi sợ người xuôi tinh quái chọn hết quả chín. Cũng từ những chuyến đi can trường mang theo hương sắc núi đồi ấy, người dân phố mới bị chinh phục rồi bạo gan vào dựng nhà gỗ, ngói ri cố thủ trên bờ suối chống thú dữ và đạo tặc như ngày nay.
Khách qua đường 6 cũ khoảng gần hai thập niên trước, dù ngồi trên những chiếc xe Liên Xô cũ xóc nảy người, dù chao đảo héo rũ bởi những cung đường ruột gà Tây Bắc, thì về đến đây vẫn tỉnh táo để tượng đài Cù Chính Lan lặng lẽ trước khoảng rừng thanh vắng. Nơi chiếc xe tăng Pháp hung hãn phải dừng bước trước sức mạnh người anh hùng Cù Chính Lan, giờ đây đã nhường lại cho màu xanh vườn tược của một gia đình nào đó. Con suối nhỏ nước trong vắt chảy qua xóm Mỗ vẫn lặng lẽ như chưa từng biết đến những biến thiên của đất trời. Từ đây ngóng về xuôi, mường tượng lúc chiếc xe tăng chi viện cho lính Pháp như con quái thú hung bạo bắn gục những người lính Việt Minh mới cảm nhận hết cái dũng khí của người lính đất Nghệ như một hổ tướng dám cưỡi lên đầu nó mà ra đòn kết liễu sự tàn bạo kia.
Mải nghĩ về những kí ức đó, lại chợt nhận ra một điều hấp dẫn, ấy là sự chất phác, xưa cũ mà vẹn nguyên giá trị của mảnh đất này. Những xóm, những bản không xô bồ chen lấn, không cồng kềnh bê tông cốt thép mà vẫn còn yêu tha thiết những mái ngói ri điểm nét cho nhà cột gỗ. Những ngõ nhỏ kê đá hộc, những tán tre râm mát gợi một kí ức xa lắm của người Việt di thực lên đất này. Dọc con đường giờ đôi chỗ đã gẫy nát theo thời gian, dẫn ta vào một bản Giang Mỗ còn chìm trong màn sương huyền thoại của sự cổ xưa, nơi cối gạo còn ngự trị cái trắng dẻo thơm của cơm gạo, những vật dụng thường ngày nhuộm nước thời gian của tổ tiên người Việt ngàn năm trở thành sự siêu việt của trí tuệ dân gian. Con đường ấy giờ không còn nằm trong hệ thống huyết mạch lên Tây Bắc, không còn là sự thắc thỏm lo âu của những người dân quẩy nông sản ra chợ như một thế kỉ trước. Tất cả nhường lại cho sự khoản giản, dung hòa giữa cổ truyền và hiện đại, nơi người dân kiên gan giữ lấy cốt cách đời sống vật chất, tạo ra nền móng cho một đời sống tinh thần trong sáng. Có lẽ, và cũng là ước mơ, con đường đầy ắp những giá trị văn hóa này sẽ được bảo tồn thì hay biết mấy khi mà tượng đài Tây Tiến, bảo tàng Không gian văn hóa Mường của Vũ Đức Hiếu - một họa sĩ biết làm văn hóa một cách tự tin tử tế, vừa được nhận giải thưởng Phan Châu Trinh, đã mọc lên cũng trên chính mảnh đất này.
