Trên những cánh đồng miền Bắc, lúa hè thu vàng rực lúc lỉu những bông dài chín rủ. Bờ thửa cỏ cũng chuyển màu úa nhạt dần và ép xuống trước cái lạnh phủ trên đất bắt đầu từ khi nắng sụp xuống cuối ngày. Không gian cuối thu cứ ăm ắp bầu không khí no ấm đủ đầy, say mê lâng lâng bởi hương hoa trái chín thơm đến viên mãn nhất. Và cả những lo toan hay lạc quan vào vụ mùa lớn nhất năm trước khi đón đông về, vườn nhà cao vút đụn rơm vàng tươi nén chặt; thóc thơm nắng căng chật trong bồ và quả chín trong vườn trìu trĩu sà cành khi lá dần rụng rơi…
|
Kí ức tuổi thơ tôi với mùa gặt tháng chín chắc cũng giống vô vàn trẻ con ngày ấy. Chúng tôi chẳng quan tâm đến lo toan của người lớn như những bất thường gió bão ngang qua mùa gặt, cũng chẳng biết đến những tính toán cho ngày đông tháng giá sắp tới. Trẻ con chúng tôi yêu mùa gặt tháng chín bởi cái thú được đằm mình trong rơm rạ thơm tho vào những ngày cuối thu lành lạnh đầu tiên, bởi hương lúa vụ mùa, hạt cơm vụ mùa nó thơm nó dẻo đến ngất ngây quyện với bảng lảng se se cuối ngày mặt trời xuống vội. Đường làng đất quánh trải vàng những ôm rơm mới tuốt, êm lút những bàn chân trần vô tư, ướp thơm tiếng cười trẻ thơ giòn tan trong veo.
Ngày ấy, lũ trẻ con chúng tôi ngoài phụ giúp gia đình chuyển rơm, phơi thóc khá thú vị thì cái thú bắt cá ruộng gặt mới là điều vui nhất ngày mùa. Những thửa ruộng trơ gốc rạ, bùn non xâm xấp mắt cá sẽ được khoét một vũng nơi góc. Nước còn trong ruộng dồn dần về đó, chúng tôi bắt đầu đi lùa cá từ đầu ruộng xa dồn về vũng. Những con cá quả (cá lóc) ruộng tròn ủng, chắc lùi lụi quẫy đuôi lẩn xành xạch qua các khóm rạ. Những con cá diếc béo mũm thi thoảng hoảng quá mà quăng cả mình lên cao phơi lớp vảy lấp lánh bạc. Bọn cá trê đuôi quạt nhuyền nhuyễn, chúi cái đầu bèn bẹt phi như tên bắn khiến hai cái râu ngoắc rất buồn cười... Sự hứng khởi khiến tiếng la hét dậy vang trên cánh đồng vừa gặt. Thi thoảng, những con cá cứng đầu rúc bùn không chịu chạy bị chúng tôi tóm sống. Tiếng xuýt xoa nắc nỏm đứa này bắt được cá lớn, đứa kia vụng về để cá phi ngược khiến người lớn trên bờ cũng ha hả vui lây. Cá dần được dồn về vũng, chiếc rổ tuột cạp phát huy công dụng chặn lũ cá đang lao xao, quẫy đành đạch bị áp dần vào cạnh bờ. đỉnh điểm của âm thanh reo vui ùa lên khi những bàn tay nhỏ bé sạm nắng nhoe nhoét bùn của chúng tôi giơ lên khi nắm chặt từng con cá chiến lợi phẩm. Cá quả, cá trê dần bị luồn cỏ mần trầu tết thành dây chắc chắn qua mang, treo thành từng xâu. Bọn cá nhỏ hơn như mại cờ, cá diếc, và nhiều nhất là cá rô đồng được ưu tiên chen nhau trong chiếc giỏ tre bên hông chúng tôi. Có hôm, cá rô nhiều tới nỗi giỏ không đủ chỗ nên mặc cho những cái vây cứng đanh sắc như dao của con cá rô to nhất, lì lợm nhất có quẫy cho rách tay chảy máu, bọn trẻ chúng tôi cũng bóp được cả cái vè mang đầy gai của nó mà xâu dây cỏ đem về.
Những con cá từ ruộng về sẽ được đổ vào một cái rổ lớn, rồi thả cái rổ ấy vào trong thau nước lớn được gò bằng tôn mà ngày xưa, ở quê hầu như nhà nào cũng có. Cá quả cá trê còn sống, mẹ tôi sẽ bắt bỏ vào cái vại nhỏ đã chứa sẵn nước cũ thả cả rêu và bèo cho chúng sống. Bọn nó sẽ được ưu tiên làm các món canh có vị chua như riêu cá quả hay có vị béo như cá trê nấu dưa và lạc giã giập. Lũ cá nhỏ xíu như mại cờ, diếc nhỏ mẹ sẽ kho cho lũ chó và mèo để chúng có sức mà canh chuột. Cá diếc béo mềm sẽ được mẹ ưu tiên cho mâm cơm cúng mùa bằng món gỏi cá diếc bỗng rượu đặc biệt. Còn lại là cá rô, tất cả sẽ được bỏ vào chiếc thau nhỏ cùng nắm muối hột, rồi đậy nhanh cái rổ đè thêm tấm thớt. Cá lớn cá nhỏ quẫy đùng đùng, bọt nổi trắng như xà phòng đánh bông một lúc. Nghe chừng chúng đuối mẹ sẽ đổ nước vào thau và rửa những con cá đã hơi lờ đờ cho sạch nhớt. Những con bé được gọi là lũ rô ron thường không cần làm gì khác. Để ráo rồi cho vào chảo mỡ đang sôi chiên lửa vừa cho vàng ruộm. Đĩa rô ron đầy ú, giòn tan để giữa mâm cạnh bát nước mắm chua ngọt nổi đầy tỏi ớt, bát canh rau tập tàng nấu tép và nồi cơm gạo mới vừa gặt khiến bữa cơm chiều hân hoan kéo dài niềm vui vào đêm thu.
Nhưng có lẽ đáng nhớ nhất phải là món cá rô đồng kho của mẹ tôi. Bụi gừng bánh tẻ được nhổ lên, rửa sạch. Củ gừng cắt lát mỏng. Mẹ sẽ sai anh tôi ra cuối vườn, bẻ những trái chay nếp vỏ xanh mướt mắt mà ruột đỏ hồng, tẽ thêm nhánh nghệ và ít ớt chỉ thiên xanh chín lẫn lộn và cắt vài quả chuối xanh ở cái bụi bên hông nhà. Những con cá được đánh vảy sạch sẽ, lấy hết ruột, nhiều con ôm trong bụng cả hai bầu trứng dài vàng tươi sẽ được mẹ xếp theo lớp vào cái nồi đất lớn, bo miệng. Dưới đáy mẹ sắp lót nguyên cây gừng, cả thân và lá cuộn khoanh tròn kín đáy nồi, trải thêm lớp chuối xanh xắt mỏng. Rồi đến những con cá to nhất, ken chặt. Mẹ rắc lên đó một lớp chay, thêm vài quả ớt, chuối và củ gừng sắt lát. Bát gia vị không thể thiếu của cá rô đồng kho là nước mắm, tiêu, muối hột và chút mật mía được quấy sền sệt rưới lên lớp cá. Cứ thế, từng lớp cá và bẫn kho - cách mẹ gọi các loại gia vị kho kèm cá rô được xếp chặt vào cái nồi đất lên màu bồ hóng. Lớp trên cùng mẹ tưới nước nghệ tươi giã lọc màu vàng sánh đặc và cuối cùng là ấm nước sôi sùng sục, mẹ rót vào cho ngập cá trong nồi.
Miếng lá chuối tươi mẹ tôi hơ cho ỉu mềm rồi gấp tư đặt lên miệng nồi, đè lên là cái nắp đất nung có núm. Nồi cá đặt lên kiềng và được đun bằng rơm mới. Ngọn lửa phừng phừng một lúc, nghe trong nồi có tiếng lục bục của nước cá sôi thì mẹ đẩy một cành củi vào bếp. Gộc củi lớn để nguyên không chẻ, cháy âm ỉ giữ cho nồi cá nguyên nhiệt độ sôi ổn định. Lúc này không cần ngồi bên để canh nữa, chỉ thi thoảng vào bếp thăm chừng đẩy củi men vào một mé kiềng. Cứ thế, đêm thu se se, mùi cá rô kho dần toả lan cùng mùi khói bếp đi vào giấc ngủ của chúng tôi hồi nào không hay.
Nồi cá rô kho thành công là khi mở ra, mùi vị đặc trưng ập vào khướu giác ta đủ cả mặn, ngọt, chua, chát, béo bùi và thơm thoảng mùi khói. Có lẽ chúng tôi mệt nhoài với các trò vui tuổi thơ nên không hiểu để có món cá rô đồng kho đi vào kí ức mãi không thể quên, chẳng thể bắt chước ấy là khoảng thời gian mẹ tôi thức đêm căn lửa và vần ủ nguyên nồi cá trong đám than củi cháy tàn. Sáng dậy, chạy xuống bếp thấy nồi cá được đặt giữa khoảng đất chân kiềng, tàn than phủ kín trên nắp và quanh nồi cùng lớp lá chuối lót vung cháy xém, chúng tôi chỉ biết reo lên vỡ oà hạnh phúc. Bát cơm gạo mùa mới, vị chuối xanh bùi bùi, chay chua chua và ớt cay cay đã đủ để ngon đến tê đầu lưỡi. Nhưng con cá rô khô ráo không vỡ, thịt chắc đanh và xương mềm rục, vàng nhẹ màu nghệ thì quả là cực phẩm. Gắp một con cá lên bát, dùng đũa bẻ một miếng cá thơm béo ngậy đậm đà mặn ngọt, nhai trong miệng đến khi cái vị thịt cá và xương bùi bùi hoà vào nhau rồi gắp thêm chút bẫn kho chua, cay, ngọt, đệm vào một miếng cơm dẻo thơm nức. Tất cả trong miếng cơm dân dã mà như đánh thức mọi giác quan trong buổi sáng se lạnh thật thích thú vô cùng.
Tôi xa quê, được nếm vị cá rô đồng vào mùa gặt nhiều nơi. Nhưng không nơi nào tôi gặp lại được món cá rô kho hương vị ấy - hương vị của đất quê và bàn tay tảo tần của bà của mẹ. Quê hương có lẽ chính là những điều dung dị. Để chỉ cần một chút heo may cũng khiến lòng ta đau đáu hướng về.
