Không phải ngẫu nhiên mà trong nhiều giai đoạn lịch sử nước ta, Giáo dục luôn được xem là “Quốc sách hàng đầu”. Phát triển giáo dục chính là xây dựng nền tảng, điều kiện và động lực để phát triển đất nước.

Lớp học của các học sinh người Chăm ở làng La Ma, xã Vĩnh Trường, huyện An Phú, tỉnh An Giang. Ảnh: Trương Chí Hùng

Hồi đó, dân miền Tây quê tôi mù chữ nhiều lắm. Ngay cả gia đình tôi, ba má một chữ bẻ đôi cũng không biết. Các anh chị tôi cũng chưa ai học hết tiểu học, phải nghỉ vì nhiều lý do. Các nhà khác cũng tương tự. Có thể liệt kê một vài nguyên nhân khiến người miền Tây ít được đi học. Thứ nhất, tập quán suy nghĩ của bà con xứ này hồi đó chưa coi trọng việc học. Người ta hay răn dạy con cái, “đói mới chết chớ dốt không chết”, “lấy táo đong lúa chớ ai lấy táo đong chữ” bao giờ. Đây là lối suy nghĩ bắt nguồn từ hiện thực vùng đồng bằng phì nhiêu, sông nước trù phú, khiến một số người không tính toán lâu dài, không nghĩ xa trông rộng, cứ dựa vào thiên nhiên mà sống qua ngày. Sau này, thiên nhiên ngày càng cạn kiệt, bà con mới dần thay đổi lối nghĩ, mới động viên con cái chí thú học hành.

Thứ hai, điều kiện đi học của những đứa trẻ miền Tây như tôi lúc ấy rất khó khăn. Mỗi ngày chúng tôi phải đi bộ hàng mấy cây số từ nhà tới trường và ngược lại. Những ngày học hai buổi, tôi phải thức sớm nấu cơm để vào cái hộp nhựa cầm theo ăn trưa, vì nếu đi về nhà thì trở qua trường sẽ trễ học buổi chiều. Mùa khô còn đỡ, tháng nước nổi cả đám con nít cũng phải bơi xuồng đi học. Có bữa chìm xuồng, ướt hết sách vở quần áo. Cũng may, chúng tôi đều biết bơi lội do từ nhỏ gắn bó với sông nước, nhưng mỗi lần chìm xuồng là khổ sở vô cùng, vừa đói vừa lạnh lại vừa lo về nhà bị đánh đòn.

Thứ ba, có lẽ cũng là nguyên nhân chính, quê tôi khi ấy còn nghèo lắm. Nhiều đứa trẻ đang học rất giỏi nhưng bị ba mẹ bắt nghỉ, để đi mót lúa, tát cá kiếm cái ăn. Mấy anh chị của tôi cũng rơi vào trường hợp này. Nghĩa là nhà nghèo đói, một đứa đi học là mất đi một người có thể làm lụng, lại còn phải tốn tiền đóng học phí, tốn tiền mua sách vở quần áo. Bởi vậy, nhiều người chỉ được vài năm biết tới trường lớp và tuổi học sinh đẹp như cổ tích, sau đó lại phải rời bỏ học đường, trở thành nông dân chính hiệu.

Tôi là một trong số ít những người ở quê xưa còn theo đuổi được giấc mơ chữ nghĩa, coi như đó là điều may mắn. Vui hơn khi tôi nhìn thấy quê nhà ngày càng khởi sắc, nhiều gia đình đã khấm khá hẳn lên. Chuyện học hành của bọn trẻ bây giờ cũng thuận lợi, tư duy bà con hiện đại hơn. Dù vậy, vẫn còn một số hộ gia đình khó khăn, phải chật vật lo cái ăn cái mặc hàng ngày. Họ vẫn cho con cái đến trường, nhưng lúc nào cũng lo lắng với những khoản chi phí phải đóng. Còn những trường hợp, dù chiếm tỉ lệ không nhiều, phải cho con cái dang dở chuyện sách đèn chỉ vì nghèo túng quá. Với những đứa trẻ bị tước mất cơ hội học tập như thế, tương lai mờ mịt vô cùng. Không loại trừ trường hợp, các cháu sau này sẽ đi theo con đường mà cha mẹ, ông bà đã bước. Rồi biết đâu lại khó khăn túng bấn do không học hành đến nơi đến chốn, cái “điệp khúc” ấy sẽ tiến diễn. Những hệ lụy thật đáng lo ngại.

Cuối tháng 2 năm 2025, sau khi nghe báo cáo của Chính phủ về khả năng cân đối tài chính và sau quá trình tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị, Bộ Chính trị quyết định thực hiện miễn toàn bộ học phí cho học sinh từ mầm non đến hết trung học phổ thông công lập trên phạm vi cả nước. Thời điểm thực hiện việc miễn học phí bắt đầu từ năm học 2025 - 2026, tức là từ tháng 9/2025 trở đi.

Mới đây, ngày 17/5/2025, Quốc hội thông qua Nghị quyết bổ sung dự toán chi thường xuyên ngân sách Nhà nước năm 2025, chốt phương án phân bổ 6.623 tỷ đồng để miễn học phí cho học sinh và thực hiện các nhiệm vụ phát sinh do sắp xếp tổ chức bộ máy. Có thể nói, chủ trương trước đây đã đủ điều kiện để thực hiện, nghĩa là từ đầu năm học 2025 - 2026, học sinh công lập từ mẫu giáo đến hết trung học ở nước ta sẽ được miễn học phí.

Đây là niềm vui lớn, không chỉ với các gia đình có con em đang tuổi đến trường, mà còn với mọi công dân Việt Nam nói chung. Bởi lẽ, chủ trương miễn học phí cho toàn bộ học sinh công lập là bước đi đúng đắn, nhân văn, có tác động sâu rộng đến lĩnh vực giáo dục và nhiều lĩnh vực liên quan, tạo nền tảng cho sự phát triển bền vững, đột phá của đất nước. Có thể chỉ ra một số ý nghĩa ưu việt của chủ trương này, như sau:

Một là, giảm gánh nặng cho người dân, nhất là các hộ gia đình ở vùng khó khăn, góp phần thực hiện hiệu quả việc phổ cập giáo dục, khuyến khích được các em tích cực hơn trong học tập, từ đó nâng cao trình độ dân trí.

Hai là, đảm bảo được tính công bằng, bình đẳng cho tất cả các đối tượng học sinh trong việc tiếp cận, thụ hưởng giá trị của giáo dục. Đồng thời, bảo đảm cơ hội học tập tốt nhất cho học sinh ở mọi địa bàn, mọi độ tuổi, tạo nền móng vững chắc để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong tương lai.

Ba là, chủ trương này sẽ giúp hạn chế tình trạng học sinh bỏ học vì kinh tế khó khăn. Bởi khi được giảm phần nào gánh nặng kinh tế, phụ huynh sẽ an tâm hơn về việc học của con, tập trung phát triển kinh tế gia đình. Từ đó, phụ huynh sẽ cho con đi học thay vì cho con nghỉ học sớm để lao động phụ giúp.

Bốn là, góp phần quan trọng để tăng chất lượng giáo dục, phù hợp với xu thế chung của các nước phát triển. Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng dạy “vì lợi ích mười năm trồng cây, vì lợi ích trăm năm trồng người”. Bác tâm niệm: “Tôi chỉ có một sự ham muốn, ham muốn tột bậc, là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn áo mặc, ai cũng được học hành”. Nay đất nước ta đã hoàn toàn độc lập tự do, chuyện “cơm ăn áo mặc” cũng không còn là vấn đề quá lớn, thì việc chăm lo cho giáo dục phải thực sự được quan tâm và đi vào thực chất. Trong đó, miễn học phí cho học sinh công lập là một bước đi đúng đắn, hợp “ý Đảng lòng dân”.

Như chúng ta đã biết, đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho tương lai. Khi giáo dục phát triển, dân trí ngày càng được nâng cao, đất nước ta sẽ có nguồn nhân lực chất lượng, đủ sức “sánh vai với cường quốc năm châu”. Ý nghĩa to lớn của chủ trương miễn học phí đã được phân tích, khẳng định một cách nhất quán. Song, trong bối cảnh hiện tại, bên cạnh việc miễn học phí, chúng ta cần nghiên cứu để cải tổ một số khía cạnh quan yếu khác.

Điển hình như nâng cao hơn nữa chất lượng đội ngũ cán bộ, viên chức giáo dục; giảm tải và xây dựng chương trình giáo dục tinh gọn, khoa học, hiện đại; thay đổi phương thức kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực thật sự của học sinh; cơ cấu lại quy mô trường lớp và sĩ số học sinh cho phù hợp với việc đổi mới phương pháp giảng dạy; thực hiện chính sách tiền lương, phụ cấp và các chế độ hỗ trợ hợp lý cho giáo viên…

Đây là những vấn đề quan trọng của Giáo dục hiện nay. Dĩ nhiên, việc thực hiện sẽ vô cùng khó khăn. Nhưng nếu quyết tâm, bền chí chắc chắn chúng ta làm được. Chẳng phải sinh thời Bác Hồ cũng từng dạy “không có việc gì khó, chỉ sợ lòng không bền…” đó sao?