Sáng tạo nghệ thuật từ lâu đã không còn là độc quyền của con người. Không ít nghệ sĩ “động vật” như voi, lợn, mèo, ngựa, cú, thỏ… hoạt động trong các lĩnh vực như hội họa, điện ảnh. Thế thôi chưa có gì lạ. Thế kỷ 21 cũng là thời của Trí thông minh nhân tạo (Artificial Intelligence, viết tắt là AI) bùng nổ. Và người ta đã phải thừa nhận rằng đây chính là thời vàng son của AI. AI tham gia mọi lĩnh vực đời sống, và ngay ở lĩnh vực nghệ thuật, một lĩnh vực mà chỉ có “cảm xúc” mới là yếu tố quyết định, họ vẫn thành công nổi bật. Từ đây, một câu hỏi lớn được đặt ra: AI sẽ thay thế con người làm nghệ thuật? Nghệ sĩ đang bị AI soán ngôi?

AiDa, nữ họa sĩ đầu tiên trên thế giới được tạo ra từ thuật toán

Trước hết, không phải đến vài năm nay, mà thực tế, từ những năm 50 của thế kỷ XX, AI đã tham gia hỗ trợ con người làm nghệ thuật. Cho đến nay, công nghệ mới, và đặc biệt là trí tuệ nhân tạo đang thay đổi mạnh mẽ bản chất của quá trình sáng tạo. Tuy nhiên, người ta tin rằng loài người phải hướng tới những mối quan hệ đầy tham vọng hơn giữa máy tính và sự sáng tạo. Thay vì chỉ xem máy tính như một công cụ giúp con người sáng tạo, họ có thể xem nó như một thực thể sáng tạo theo đúng nghĩa.

Tính toán sáng tạo là nghiên cứu về việc xây dựng phần mềm thể hiện hành vi có thể được coi là sáng tạo ở con người. Phần mềm sáng tạo như vậy có thể được sử dụng cho các nhiệm vụ sáng tạo tự chủ, chẳng hạn như phát minh ra các lý thuyết toán học, làm thơ, vẽ tranh và soạn nhạc. Tuy nhiên, các nghiên cứu về tính sáng tạo trong máy tính cũng cho phép chúng ta hiểu được khả năng sáng tạo của con người và tạo ra các chương trình cho những người sáng tạo sử dụng, trong đó phần mềm hoạt động như một cộng tác viên sáng tạo chứ không phải là một công cụ đơn thuần. Trong lịch sử, xã hội rất khó để chấp nhận những cỗ máy có mục đích là thông minh và càng khó hơn khi thừa nhận rằng chúng có thể sáng tạo.

Sáng tạo nghệ thuật là gì? Sự sáng tạo có vẻ bí ẩn, bởi vì khi chúng ta có những ý tưởng sáng tạo thì rất khó giải thích rằng bằng cách nào ta có được chúng và vì thế, chúng ta thường nói về những khái niệm mơ hồ như “trực giác”, “cảm hứng” khi chúng ta cố gắng giải thích về sự sáng tạo. Việc chúng ta không ý thức được cách một ý tưởng sáng tạo biểu hiện ra sao không có nghĩa là không thể tồn tại một giải thích mang tính khoa học. Vì không có gì nảy sinh từ hư không, nên chúng ta phải hiểu rằng mọi việc sáng tạo hay ý tưởng sáng tạo luôn có trước một lược đồ lịch sử - văn hóa. Nó là thành quả của sự kế thừa văn hóa và những kinh nghiệm sống. Như Margaret Boden đã nói trong cuốn sách Trí tuệ nhân tạo và Con người tự nhiên: “Ý tưởng sáng tạo là sự kết hợp mới lạ và có giá trị của những ý tưởng đã biết”.

Vậy AI đã làm được những gì?

Chỉ bằng những thuật toán, AI không những đoán được ý nghĩ của con người qua hành vi của họ, mà còn phát triển những ý tưởng nghệ thuật từ con người. Nếu một nghệ sĩ dành nhiều tháng, hay hàng năm để thực hiện những bức tranh tường lớn, thì AI chỉ “vẽ” trong vài chục phút. Nếu chỉ có con người bằng xương thịt mới trở thành những thần tượng giải trí, thì đến nay đã lỗi thời: Một nhóm nhạc nữ gồm 11 giọng ca ở Hàn Quốc được tạo ra bằng AI. Nhiều thần tượng AI kiếm được rất nhiều tiền từ mạng xã hội và trong lĩnh vực giải trí.

Còn các lĩnh vực nghệ thuật trừu tượng khác thì sao? AI có thể viết văn? Ở Việt Nam, NYM - Tôi của tương lai (2020) là sản phẩm sách đầu tiên đánh dấu sự kết hợp giữa con người và AI. AI làm hội họa? Năm 2021, AiDa, nghệ sĩ robot siêu thực AI đầu tiên trên thế giới đã mở triển lãm riêng. Tác phẩm của cô đáp ứng tất cả các tiêu chí của nghệ thuật đích thực, trong đó có đặc tính không thể sao chép, không thể lặp lại...

Xa hơn, năm 2018, bức chân dung do AI sáng tác Edmond de Belamy được đấu giá lên đến 432.500 USD (10 tỉ đồng). Bức chân dung trên được tạo ra bởi Obvious Art (Pháp), nhóm này đã sử dụng thuật toán Generative Adversarial Network (GAN) vốn đã được nhiều nghệ sĩ ứng dụng từ 2015. Trước đó, Obvious Art đã hoàn thành 11 bức họa khác, trong đó có một tác phẩm được bán với giá 10.000 EUR (khoảng 265 triệu đồng).

AARON là một hệ thống robot được phát triển trong nhiều năm bởi nghệ sĩ kiêm lập trình viên Harold Cohen (Cohen, 1995). Mặc dù khả năng sáng tạo của AARON có giới hạn và rất xa so với con người, nhưng các bức tranh của AARON đã được triển lãm tại Tate Modern của London và Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại San Francisco. Sau đó, các tác phẩm của AARON đủ điều kiện để được trưng bày cùng với một số nghệ sĩ xuất sắc nhất của con người.

AI, mối đe dọa của các nghệ sĩ?

Chúng ta có thể sử dụng trí tuệ nhân tạo để hỗ trợ sự sáng tạo và khám phá của con người không? Một xu hướng mới được gọi là sáng tạo có hỗ trợ có ý nghĩa quan trọng đối với sự sáng tạo: một mặt, các hệ thống sáng tạo hỗ trợ đang làm cho một loạt các kỹ năng sáng tạo dễ tiếp cận hơn. Mặt khác, các nền tảng hợp tác, chẳng hạn như nền tảng được phát triển trong dự án châu Âu PRAISE cho việc học âm nhạc đang giúp học các kỹ năng sáng tạo mới dễ dàng hơn. PRAISE là một nền tảng học tập dựa trên mạng xã hội bao gồm con người và các tác nhân phần mềm thông minh cung cấp phản hồi cho sinh viên âm nhạc về việc sáng tác, sắp xếp và biểu diễn âm nhạc.

Trí tuệ nhân tạo đã đóng một vai trò quan trọng trong lịch sử âm nhạc máy tính gần như kể từ khi nó bắt đầu vào những năm 1950. Tuy nhiên, cho đến gần đây, hầu hết nỗ lực đều dành cho các hệ thống sáng tác và ứng tác và rất ít nỗ lực đã được dành cho việc biểu diễn biểu cảm. Một trong những hạn chế chính của âm nhạc do máy tính tạo ra là thiếu tính biểu cảm, tức là thiếu “cử chỉ”. Cử chỉ là cái mà các nhạc sĩ gọi là các sắc thái biểu diễn được diễn giải độc đáo và tinh tế, hay nói cách khác là sáng tạo.

Đây chính là vấn đề gây tranh cãi hiện nay, khi mà những thành tựu nghệ thuật của AI có thể chứng minh rằng chúng có giá trị thương mại không thua kém bất kỳ tác phẩm nghệ thuật của các nghệ sĩ danh tiếng. Trước hiện tượng nổi lên của các nghệ sĩ AI, nhiều ý kiến trái chiều đã nổ ra. Trong đó có những chỉ trích không chỉ từ phía những người muốn bảo vệ sáng tạo nghệ thuật truyền thống mà còn từ chính những nghệ sĩ đang nghiên cứu trí tuệ nhân tạo khác. Chris Peters, một nghệ sĩ trí tuệ nhân tạo cho rằng tác phẩm hoàn toàn dựa trên các thuật toán vẫn là một tác phẩm vô hồn.

Theo Margaret Boden, ngay cả khi một máy tính thông minh nhân tạo có thể sáng tạo như Bach hay Einstein, thì đối với nhiều người, nó dường như chỉ là sáng tạo nhưng không thực sự sáng tạo.

Nhiều người đồng ý với cô ấy vì hai lý do chính, đó là: sự thiếu chủ ý và sự miễn cưỡng của chúng ta trong việc trao một vị trí trong xã hội cho trí thông minh nhân tạo. Đồng thời người ta không nghĩ nghệ thuật của trí tuệ nhân tạo có thể thay thế con người. Nó đơn giản là một loại hình nghệ thuật mới, góp phần cho sự phong phú của nền văn hóa các quốc gia và khám phá khả năng vô tận của con người mà thôi.

(Theo bbvaopenmind.com và vntravellive.com)

An Cư

Nguồn Văn nghệ số 14/2022