Không ít người cảm thấy nghi ngờ nhiều hơn bất ngờ khi tác phẩm Anora (Sean Baker đạo diễn) chiến thắng các giải thưởng điện ảnh quan trọng nhất trên thế giới thời gian gần đây. Phim chu du đến LHP Quốc tế Cannes 2024, tưới tắm trong ánh nắng vàng óng của nước Pháp rồi giành giải thưởng cao nhất - Cành Cọ Vàng - cùng tràng pháo tay giòn giã của giới phê bình và khán giả. Ngay sau đó, tác phẩm lần lượt chiến thắng các giải quan trọng, trong đó có hạng mục Phim Xuất sắc tại Critics’ Choice Awards, Spirit Independent Awards... Đáng ngờ hơn, tại giải thưởng Oscar lần thứ 97 vừa qua, phim chiến thắng 5 giải thưởng quan trọng gồm Phim xuất sắc, Dựng phim xuất sắc, Kịch bản gốc xuất sắc, Đạo diễn xuất sắc (Sean Beaker) và Nữ diễn viên chính xuất sắc (Mikey Madison).
Không phải vô lý khi nhiều người tỏ ra nghi ngờ về chiến thắng áp đảo của Anora tại các giải thưởng điện ảnh uy tín như vậy. Bộ phim “nhỏ” của đạo diễn người Mỹ có gì hơn ngoài một câu chuyện cổ tích thời hiện đại, về nàng “lọ lem” tầng lớp thấp rơi vào lưới tình với chàng thiếu gia người Nga? Ngoài mặt câu chuyện, cả mặt hình ảnh lẫn âm thanh đều không đạt chuẩn để trở thành phim hay nhất. Cả bộ phim thì tràn ngập cảnh nóng, tiếng cãi vã và la hét. Có gì trong một bộ phim hài-chính kịch (comedy-drama) ở đầu rồi đột ngột chuyển hướng sang màu sắc gangster thập niên 1970, với kinh phí chỉ vỏn vẹn 6 triệu đô-la và một dàn diễn viên vô danh tiểu tốt? Người ta nghi ngờ về chất “hàn lâm” ở trong bộ phim này nằm ở đâu? Một bộ phim “dễ xem” và “dễ quên” như Anora tại sao lại có thể dành chiến thắng diện ảnh quan trọng như vậy. Đó có phải là điều hoang đường nhất của điện ảnh hiện đại?
Sean Baker (1971 - ) luôn muốn làm một bộ phim về đề tài gangster; không phải là gangster kiểu Mỹ mà là gốc Nga. Ý định này khởi phát từ những năm tháng đầu tiên bước chân vào nghề làm phim của anh. Nhưng rồi kịch bản cứ lần lượt bị bỏ bê, thay đổi và rơi vào lãng quên. Sean Baker vì không có của ăn của đề nên đã chọn cách kiếm tiền bằng nghề quay phim và dựng phim đám cưới cho những cặp đôi giàu có tại New York, Mỹ. Có một điểm trùng hợp ở đây là, nhà làm phim độc lập Phạm Thiên Ân của Việt Nam - người từng chiến thắng giải Camera Vàng tại LHP Cannes 2023 cũng có 10 năm ròng rã hành nghề quay phim đám cưới. Dù vậy, mọi con đường đều dẫn Sean Baker và Phạm Thiên An trở về với con đường điện ảnh của mình.
Từ tác phẩm đầu tay Four Letter Words (2000), Sean Baker đã tìm thấy hướng đi trong điện ảnh của riêng mình. Anh theo đuổi ý tưởng điện ảnh của riêng mình, hoạt động như một nhà làm phim độc lập, kinh phí thấp. Và cũng từ đó, anh lần lượt kể những câu chuyện không mấy ai kể trong điện ảnh (người chuyển giới, người hành nghề mại dâm, người nghèo, lao động nhập cư...) qua những thước phim vừa rực rỡ vừa hài hước, vừa khắc khổ đến thảm hại. Những tác phẩm đậm dấu ấn của Sean Baker sau này phải kể đến như Tangerine (2015, quay bằng điện thoại iPhone), The Florida Project (2017), và Red Rockets (2021).
Đến Anora (2024), Sean Baker đã có khoảng 1/4 thế kỷ làm phim. Tác phẩm của anh vẫn kể câu chuyện hết sức đơn giản, mang màu sắc hài hước nhuốm màu đen đúa của những phận người nhỏ bé trong xã hội. Anora, hay Ani, một người phụ nữ trẻ hành nghề múa thoát y tại một câu lạc bộ đêm vô tình rơi vào men say của chàng thiếu gia người Nga. Cả hai đã có những phút giây não động tâm can trước khi kết thúc trong bi kịch. Người giàu về kiếp người giàu, người nghèo ở lại chịu nhiều đắng cay. Cái hay của Anora là nó kể một câu chuyện có vẻ gì đó chẳng đáng để quan tâm, theo một lối cũng đầy khó chịu và ức chế. Nhưng chính ở đó, sự nghiệt ngã của phận người cũng bắt đầu được bộc lộ một cách rõ nét và đầy suy tư.
Cái hay khác của Anora chính là việc không ngừng thôi thúc người xem nghi ngờ và chất vấn, rằng điện ảnh có thể kể một câu chuyện đơn giản và xưa như cổ tích theo một cách mới mẻ hay không? Ở điều này, Sean Baker đã thành công khi biến Anora không chỉ là một bộ phim hài lãng mạn hạng xoàng mà trở nên suy tư và trăn trở. Trên thực tế, Anora cũng không hẳn là một bộ phim hài - lãng mạn, nó là một tác phẩm hiện thực chủ nghĩa, về những kẻ bên lề đầy trần trụi. Baker không khiến người ta cảm thông cho nhân vật Anora mà dẫn dắt người xem đi vào những ngóc ngách của thân phận, cho họ được kiêu hãnh và thảm hại như một con người thực sự bước ra từ khuôn hình.
Không chỉ viết kịch bản hay, Sean Baker còn là một nhà làm phim độc lập cự phách khi tự mình tuyển diễn viên, đạo diễn và dựng phim. Người xem có thể cảm nhận sự điên rồ và hài hước, lãng mạn mà cũng đầy cô đơn qua những khung hình và cách dựng phim của anh. Có thể nói, vẻ đẹp điện ảnh của Anora toả ra cũng từ đây, với những ánh đèn neon tím thấm, màn tuyết trắng lạnh lẽo, những tiếng la hét và chửi thề; nhịp phim từ nhanh đến gấp gáp rồi lặng lẽ, điềm nhiên. Trường đoạn giữa phim (cuộc đột nhập vào dinh thự nơi Ivan và Anora ở cùng nhau) kéo dài 28 phút đầy cao trao và độc đáo, cho thấy khả năng viết kịch bản, dàn dựng và đạo diễn “thượng thừa” của Sean Baker.
 |
| Đạo diễn Sean Baker phát biểu khi Anora giành chiến thắng giải Phim xuất sắc tại Oscar lần thứ 97 (2025). Nguồn: Kevin Winter/Getty Image |
Chiến thắng của Anora tại Cannes, Oscar... và đặc biệt là của nhà làm phim độc lập Sean Baker có thể là một thông điệp ngầm ẩn đối với những người đam mê điện ảnh (không cớ gì riêng người làm phim hay khán giả). Nó kể một câu chuyện liền mạch và dài hơi về một thực tế điện ảnh được cho là “ảm đạm” ngày nay. Từ châu Á, đạo diễn Lý An (từng 2 lần thắng giải Oscar Đạo diễn xuất) gần đây đã phải thốt lên rằng điện ảnh đang… tệ đi. Cái “tệ đi” đó đến từ việc điện ảnh không còn thuần tuý được làm ra để dành cho màn ảnh lớn, với các hoạt động chiếu bóng, thay vào đó là phát trên các dịch vụ xem trực tuyến. Sean Baker là một trong các nhà làm phim có cảm thức tương tự với Lý An. Vì thế mà trong hầu hết các bài phát biểu của mình khi nhận giải trong thời gian qua, Sean Baker đều chia sẻ về việc làm điện ảnh và chiến đấu để phim có thể chiếu trên màn ảnh lớn ngoài rạp. Khán giả cũng có thể nghe thấy chia sẻ tương tự trong lời phát biểu của đạo diễn Brady Corbet (với một bộ phim lớn khác trong năm 2024, The Brutalist) khi phát biểu nhận giải Đạo diễn xuất sắc tại BAFTA 2025 (Giải của Viện Hàn lâm Nghệ thuật Điện ảnh và Truyền hình Anh Quốc).
Bên cạnh đó, chiến thắng của Sean Baker cũng tái trình hiện về một nền điện ảnh bên lề. Sở dĩ gọi như vậy là bởi vì, Sean Baker dường như chỉ làm những tác phẩm của những con người sống bên lề, không ai biết đến và quan tâm. Tầng lớp bên lề rất hiếm khi được cất lên tiếng nói trong điện ảnh, ở một góc nhìn gần gũi, cảm thông và chân thực. Anh làm phim về những mảnh đời nhỏ bé, đó có thể là người nhập cư cũng có thể là một người lao động tình dục; đó có thể là một người nghèo và cũng có thể là một diễn viên phim khiêu dâm hết thời về đồng quê lánh đời. Sean luôn có cách kể chuyện theo cách riêng của mình nhưng luôn cho thấy một ánh nhìn trìu mến và thiết tha; trao quyền cất tiếng nói trong điện ảnh cho những người thấp cổ bé họng. Những diễn viên anh chọn cho tác phẩm của mình, không phải là những người không chuyên lần đầu đóng phim thì cũng là những người mới chập chững vào nghề, còn ít tiếng tăm.
Chiến thắng của Anora và Sean Baker tại Oscar 2025 còn nối dài về một đời sống bên lề trong điện ảnh thập kỷ này. Nó tiếp nối mạch kể của tuyệt tác Parasite, những người nghèo ký sinh vào người giàu trong thành phố lớn, của nhà làm phim Hàn Quốc Bong Joon-ho (chiến thắng Oscar 2020). Hay những kẻ lang thang cùng trời cuối đất trong NOMADLAND (Chloé Zhao) chiến thắng Phim hay nhất một năm sau đó. Bộ phim giành giải Phim xuất sắc Oscar 2023 Everything Everywhere All At Once của bộ đôi Daniels cũng kể về những người lao động nhập cư gốc Á trên nước Mỹ.
Chiến thắng của Anora còn nói về một nền điện ảnh bên lề khác là làm phim độc lập kinh phí thấp. So với những tác phẩm “bom tấn” với kinh phí hàng trăm triệu đô la, với những ngôi sao cỡ bự, với những công nghệ điện ảnh tân tiến thí những tác phẩm có kinh phí vỏn vẹn vài triệu đô la như Anora cho thấy tiền bạc không quyết định yếu tố nghệ thuật hay thành công của một tác phẩm. Có thể nói, những nhà làm phim độc lập và những tác phẩm như Anora khó tìm thấy chỗ đứng trong nền điện ảnh chính thống nhưng luôn toả ra những cách tân, độc đáo và đầy bản sắc. Và ở ngay ở đó, với Anora, với Flow (bộ phim độc lập của Latvia thắng giải Phim hoạt hình xuất sắc) hay phim kinh phí thấp The Brutalist (đề cử Phim hay nhất, Đạo diễn xuất sắc… chiến thắng giải Nam chính xuất sắc cho tài tử Adrien Brody) cho thấy điện ảnh “bên lề” đang nằm giữa trung đạo của con đường làm phim trong hiện tại và tương lai.
