1. Từ khởi nguồn quê hương Dục Tú

Nhà văn Nguyễn Huy Tưởng (1912-1960)

Nguyễn Huy Tưởng sinh ngày 6-5-1912 trong một gia đình nhà nho nghèo có truyền thống khoa bảng và giàu lòng yêu nước. Làng Dục Tú, phủ Từ Sơn, Bắc Ninh (nay thuộc Đông Anh - Hà Nội) cách Cổ Loa - kinh đô xưa của An Dương Vương và Ngô Quyền có một cánh đồng, nơi đây có nhà nghiên cứu từng cho rằng tất cả mọi cái đều là lịch sử. Vì thế, ngay từ thuở nhỏ, không gian văn hóa làng quê với những chứng tích lịch sử, những câu chuyện huyền thoại về các bậc anh hùng, danh tướng gắn liền với những chiến công hiển hách, qua lời kể của người bác và anh trai đã nhen nhóm và gieo vào tâm trí Nguyễn Huy Tưởng tình yêu lịch sử, yêu quê hương đất nước.

Bên cạnh đó là hình ảnh người mẹ tảo tần, đôn hậu đã ảnh hưởng và chi phối lớn đến suy nghĩ và cảm quan sáng tác của nhà văn. Từ cuộc đời lam lũ, tần tảo, nhẫn nại và những câu nói mộc mạc nhưng mang đậm chất triết lý sâu sa của mẹ đã giúp Nguyễn Huy Tưởng trân trọng và yêu quí quê hương, Tổ quốc mình. Nhật ký ngày 26-6-1944 ghi lại một kỷ niệm về mẹ mà Nguyễn Huy Tưởng mãi không quên: “Tết 5 tháng 5. Tết Tàu. Anh em nói chuyện Khuất Nguyên, chắc là do anh quan thái thú Tàu nào đi sang cai trị, bắt dân làm tết. Nhưng lại nhớ - ôi dĩ vãng - đến lời mẹ, cũng vào tết này - ngày sinh nhật mình - bóng dáng mẹ thân yêu, nhanh nhẹn và đon đả. Mình tỏ ý phẫn sao người Nam lại đi kỷ niệm một người Tàu, mẹ nói: Ai kỷ niệm người Tàu, cúng là cúng tổ tiên mình chứ.

Câu giản dị mà đầy ý nghĩa, chả thế mà anh Nguyễn Hữu Đang nghe chuyện, kết luận: Đấy, sức sống của dân tộc.

Mà quả thật. Một sức sống đẫm máu, quằn quại… nhưng chính nó đã làm mầm cho sự sinh tồn.”

Và từ chính những kỷ niệm, những câu chuyện về mẹ đã khơi nguồn cho nhiều sáng tác của nhà văn sau này.

Lớn lên, được chứng kiến và tham dự vào các sự kiện lịch sử trọng đại của đất nước, Nguyễn Huy Tưởng càng cảm nhận rõ hơn sức sống bất diệt của truyền thống dân tộc và ý chí, quyết tâm của toàn dân trong cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm. Trước những ngã rẽ của cuộc đời, Nguyễn Huy Tưởng đã lựa chọn được con đường đi đúng đắn với một tuyên ngôn mạnh mẽ, dứt khoát: Phận sự một người tầm thường như tôi muốn tỏ lòng yêu nước thì chỉ có việc viết văn quốc ngữ thôi (Nhật ký, ngày 2-12-1930). Đây có thể coi là tuyên ngôn nghệ thuật, là quan điểm sống, sáng tác mà Nguyễn Huy Tưởng trọn đời phấn đấu, noi theo. Và những sáng tác đầu tay của ông như Vũ Như Tô, An Tư, Đêm hội Long Trì… đã bám vào mạch nguồn văn hóa truyền thống để ngợi ca lịch sử, đồng thời gửi gắm những tâm sự thầm kín của một trái tim giàu lòng yêu nước.

Không chỉ viết văn, làm thơ, soạn kịch, Nguyễn Huy Tưởng còn trực tiếp tham gia vào các hoạt động cách mạng, gây dựng, tổ chức các phong trào đấu tranh trong học sinh, sinh viên, như là thành viên của Hội truyền bá quốc ngữ, nhóm Văn hóa cứu quốc, Đại biểu quốc hội khóa I tỉnh Bắc Ninh, tham gia chiến dịch Biên giới, là thành viên sáng lập Hội nhà văn Việt Nam, giám đốc đầu tiên Nhà xuất bản Kim Đồng…

Sinh ra và lớn lên trên đất Thăng Long, Nguyễn Huy Tưởng đã hướng ngòi bút của mình để miêu tả, phản ánh những thời khắc trọng đại của Thăng Long - Hà Nội trong những giai đoạn, thời kỳ nhiều biến động với hình ảnh đẹp về những thanh niên, học sinh, sinh viên, trí thức Thủ đô một thời quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh. Những sáng tác của ông về Hà Nội đã giúp người đọc hình dung rõ hơn về những thăng trầm của đất Kinh kỳ - Kẻ chợ qua nhiều thiên niên kỷ, từ thuở An Dương Vương xây thành Ốc đến Hà Nội những năm hòa bình sau cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Và để có được những sáng tác hay về Thăng Long - Hà Nội, ngoài tài năng sáng tạo nghệ thuật là một tình yêu thiết tha, sự gắn bó sâu nặng của nhà văn với vùng đất giàu truyền thống này, và Dục Tú chính là nơi khởi nguồn, chắp cánh cho những ước mơ, khát vọng sáng tạo.

Nguyễn Huy Tưởng (đứng, thứ hai từ phải qua) cùng các văn nghệ sĩ ở Việt Bắc. Ảnh: T.L

2. Đến khát vọng Cửu trùng đài

Nếu nhân vật Vũ Như Tô trong vở kịch cùng tên ôm giấc mộng lớn, xây Cửu trùng đài, “có trăm nóc, cao mười trượng, dài năm trăm trượng” để tranh tinh xảo với hóa công, bền với trăng sao, làm cho đất Thăng Long thành nơi kinh kỳ lộng lẫy nhất trần gian, thì Nguyễn Huy Tưởng cũng từng có những khát vọng lớn, mong muốn viết được những tác phẩm vĩ đại để phản ánh cái hào hùng, oanh liệt của dân tộc. Nhật ký ngày 29-3-1945 tác giả viết: Mơ mộng viết một truyện dài, những truyện dài. Khao khát một phần thưởng Nobel. Và dù chưa chạm tới ngưỡng của giải Nôbel, nhưng những tác phẩm của ông đã tạo ra những bức tượng đài nghệ thuật mà hình ảnh trung tâm là con người Việt Nam. Dù họ là vua chúa, tướng lĩnh hay học sinh, sinh viên trí thức, người lao động thì đều mang những phẩm chất tốt đẹp của tinh thần dũng cảm, ý chí kiên cường, sẵn sàng hy sinh cho Tổ quốc. Số phận, cuộc đời họ luôn được đặt trong mối quan hệ với vận mệnh nhân dân, đất nước.

Nhật ký, di cảo của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng được gia đình lưu giữ. Ảnh: Báo Tuổi trẻ

Nếu xâu chuỗi các tác phẩm của Nguyễn Huy Tưởng, ta thấy nhà văn đã phác họa nên một bức tranh sinh động về các giai đoạn, thời kỳ nhiều biến cố của cha ông. Viết về công lao dựng nước, giữ nước của vua tôi Âu Lạc, Nguyễn Huy Tưởng viết An Dương Vương xây thành Ốc; phản ánh cuộc đấu tranh chống ách đô hộ của giặc phương Bắc trong thời kỳ Bắc thuộc, Nguyễn Huy Tưởng có Cột đồng Mã Viện; viết về thời vua tôi nhà Trần đại phá quân Nguyên, ông viết An Tư, Lá cờ thêu sáu chữ vàng; viết về thời vua Lê chúa Trịnh, Nguyễn Huy Tưởng có Đêm hội Long Trì, Vũ Như Tô; đề cập đến cuộc kháng chiến của nhân dân Thủ đô trong những năm chống Pháp, Nguyễn Huy Tưởng viết Những người ở lại, Lũy hoa, Sống mãi với Thủ đô; viết về thời kỳ cải cách ruộng đất có Truyện anh Lục; viết về công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc có Bốn năm sau…Có thể nói, những tác phẩm của Nguyễn Huy Tưởng đã tái hiện thành công, sinh động những bước đường của dân tộc trong những năm tháng gian khổ mà oanh liệt, hào hùng với cảm hứng sử thi - trữ tình.

Dù ông “ra đi” khi tài năng đang ở “độ chín” với cuốn tiểu thuyết vẫn còn dang dở Sống mãi với Thủ đô, nhưng những khát vọng sáng tạo nghệ thuật, những vấn đề đặt ra trong sáng tác, như mối quan hệ giữa nghệ thuật với cuộc đời, nghệ thuật với cường quyền; trách nhiệm, số phận của nhà văn, kẻ sĩ với tương lai, vận mệnh nền văn hóa, văn học nước nhà… thì vẫn vẹn nguyên giá trị và tính thời sự sâu sắc.

Nguyễn Huy Tưởng từng tâm sự: Phần nhiều những sách mà tôi viết đều do yêu cầu của cách mạng… Tôi nghiên cứu lịch sử, vì ít ra trong lịch sử còn thấy cái vinh quang của dân tộc. Ông viết văn để cống hiến cho quốc dân, cho dân Việt Nam mà ông yêu một cách vô hồi, vô hạn; viết để tô điểm cho non sông Việt Nam yêu quí (Nhật ký ngày 8-1-1933)

Là “cây bút chép sử bằng văn chương”, Nguyễn Huy Tưởng tiếp cận lịch sử bằng một quan điểm tiến bộ, thức thời. Với cái nhìn biện chứng, khách quan, Nguyễn Huy Tưởng cho rằng: Người không biết lịch sử nước mình là một con trâu đi cầy ruộng. Cầy với ai cũng được, mà cầy ruộng nào cũng được (Nhật ký ngày 13-1-1933) vì thế ông tìm về lịch sử dân tộc như một lẽ tự nhiên, một sự thôi thúc trước những đòi hỏi bức thiết của cuộc sống hiện thời. Trước cảnh nhiều di tích lịch sử, cách mạng, nhiều giá trị văn hóa làng quê bị một số cán bộ quan liêu thiếu hiểu biết phá hoại, coi cách mạng là xóa bỏ tất cả cái gì là quá khứ, ông xót xa viết: Cuộc đời không phải chỉ có cách mạng, mà còn có lịch sử, còn có cái âm vang truyền qua các thời đại, những cái bây giờ tưởng là không dùng nữa, nhưng không có thì cuộc đời trở thành trơ trẽn, lạnh lùng…

Với Nguyễn Huy Tưởng, một tác phẩm lớn phải chứa đựng trong đó tình thương, lòng nhân ái, phải yêu quí, nâng niu, tôn trọng con người: Hãy nâng niu từng sợi tóc, từng giọt máu, từng tình cảm nhỏ của con người… mỗi một con người là một lâu đài thiêng liêng mà chúng ta phải tới với một tấm lòng chân thành, tôn kính.

Đến với văn chương bằng một niềm đam mê, một quyết tâm hăm hở, Nguyễn Huy Tưởng hiểu sâu sắc sức mạnh của nghệ thuật ngôn từ, ông từng phát biểu: Nghề gì cũng đẹp, miễn đấy là một nghề. Nhưng có cái nghề nào thú vị hơn nghề văn, nó lấy nguyên liệu chính là con người, một cái gì đẹp nhất, toàn diện nhất, kỳ diệu nhất của sự sáng tạo? Đừng viết cái gì sai với sự thật của con người, dù là dưới hình thức phục vụ. Người là thật. Phải thật với người. (Nhật ký ngày 16-6-1956).

Từ quan điểm sáng tác đúng đắn, tiến bộ và những nỗ lực, cách tân trong lối viết, Nguyễn Huy Tưởng đã sáng tác những tác phẩm đáp ứng được những câu hỏi lớn mà thực tiễn đặt ra. Tác phẩm của ông đã khơi dậy trong tâm trí người đọc tình yêu lịch sử, lòng tự hào về truyền thống cha ông. Đồng thời phản ánh một cách sinh động những bước đường cách mạng của nhân dân trong năm tháng gian khổ, hào hùng của cuộc đấu tranh chống giặc ngoại xâm. Trong những tác phẩm viết về Hà Nội, Nguyễn Huy Tưởng gửi gắm niềm tin mãnh liệt vào sức mạnh của nhân dân, mà hình tượng bộ ba nhân vật “Nhân” - “Dân” - “Thắng” trong Sống mãi với Thủ đô và Lũy hoa đã nói lên tình yêu Tổ quốc, nhân dân, sự gắn bó sâu nặng của nhà văn với những con người anh hùng của Thủ đô hoa lệ. Bởi với Nguyễn Huy Tưởng, dù cuộc sống có đổi thay, biến động theo cả mặt tích cực và tiêu cực thì ông vẫn tin, vẫn hy vọng vào tương lai, vì cuộc sống cứ đi và bao giờ cũng thắng!

* * *

Có thể nói, cả cuộc đời mình, Nguyễn Huy Tưởng đã cống hiến, hy sinh cho nghệ thuật, cho nền độc lập, tự do của dân tộc. Dù giấc mộng Cửu trùng đài chưa trọn vẹn, nhưng ông đã có công lớn trong việc đắp lũy, xây nền cho dòng văn chương viết về đề tài lịch sử, mà những thế hệ nhà văn đi sau sẽ tiếp tục góp sức mình để xây được những công trình nghệ thuật, những Cửu trùng đài kỳ vĩ, xứng với truyền thống lịch sử ngàn năm của dân tộc Việt Nam anh hùng.

Văn nghệ số 30/2015