Lưu Quang Vũ là hiện tượng độc nhất vô nhị của sân khấu đương đại Việt Nam. Hồn Trương Ba da hàng thịt của anh được xem như “quả bom” tại Liên hoan sân khấu thế giới Matxcơva năm 1986. Vở kịch này cũng đã được trình diễn tại 30 bang của Mỹ, ở đâu cũng được khen ngợi, hưởng ứng.

Bên cạnh Hồn Trương Ba da hàng thịt, Lưu Quang Vũ còn có những vở diễn nổi tiếng khác. Hàng chục năm qua, các vở kịch của Lưu Quang Vũ được nhiều đoàn nghệ thuật dàn dựng; không ít vở, đạo diễn, diễn viên được Huy chương Vàng trong các Hội diễn. Nhiều nhà nghiên cứu, phê bình đánh giá cao tâm huyết, tài năng, tính hiện đại, tính thời sự, tính phản biện và dự báo những vấn đề xã hội nóng bỏng trong kịch của anh, xem anh như một trong những người tiên phong tích cực đóng góp vào sự đổi mới của văn học nghệ thuật và xã hội nước nhà. Lưu Quang Vũ đã đưa sân khấu đương đại Việt Nam tới đỉnh cao. Kịch Lưu Quang Vũ đã, đang và sẽ tiếp tục đi cùng đất nước, nhân dân, tiếp tục có sức sống lâu bền, chống lại những cái xấu ngáng trở xã hội, lay động, thức tỉnh những điều tốt đẹp của con người.

Thiên tài Isaac Newton từng nói: “Nếu tôi nhìn thấy được xa hơn bởi vì tôi đứng trên vai những người khổng lồ”. Có thể mượn tâm sự ấy của I.Newton như một góc nhìn để lí giải tài năng, sức hấp dẫn của của kịch Lưu Quang Vũ. “Những người khổng lồ” mà Lưu Quang Vũ đã dựa vào là ai để có thêm nguồn lực, nhiệt huyết, tầm cao và sự độc đáo, bứt phá trên con đường sáng tạo?

*

Cảnh trong vở Hồn Trương Ba da hàng thịt của Lưu Quang Vũ, vở kịch duy nhất được xem là đã đạt đến một số phận văn hóa của sân khấu Việt Nam hiện đại

“Người khổng lồ” đầu tiên có lẽ chính là truyền thống văn hóa của quê hương, dân tộc, nhân loại. Dù không được sinh ra và lớn lên trực tiếp tại Quảng Nam nhưng truyền thống văn hóa của mảnh đất Quảng Nam vẫn chảy trong gien, “căn cước” con người anh… Truyền thống văn hóa của quê hương, dân tộc, nhân loại thể hiện không chỉ ở sự mẫn cảm, tinh tế, xông xáo, bản lĩnh, bản chất nghệ sĩ của con người anh, ở những kịch bản mượn từ tích truyện dân gian, những bài ca dao, những câu hát đồng dao, mà còn ở hàng loạt cổ mẫu, biểu tượng, ẩn dụ, ngôn từ trong tác phẩm…

Sinh ra, lớn lên từ và trong những truyền thống ấy, say mê, tâm huyết với văn hóa dân tộc, nhân loại, lại được kết bạn thân và làm việc nhiều với các đạo diễn, nghệ sĩ, nhà văn, nhà thơ “gạo cội” của văn nghệ Việt Nam, chịu đọc, chịu đi, lăn lộn với cuộc đời …, Lưu Quang Vũ có điều kiện để đưa những mạch nguồn văn hóa phong phú, đặc sắc vào tác phẩm. Anh lại là một tài năng văn học. Hoàn cảnh cuộc đời với những năm tháng trăn trở, nhiều ưu tư, sống không dễ dàng, cộng với thời điểm lịch sử đặc biệt vào cuối những năm 80 của thế kỉ XX, mở đầu thời kì đổi mới của đất nước, đã tạo cho Lưu Quang Vũ những cường độ cảm xúc đặc biệt, để thấy “trong ta có những dây đàn không ai ngờ là có và bao lâu nay im tiếng bây giờ được chạm đến … Vào những lúc ấy ta không còn là những thực thể cá nhân nữa, chúng ta – là loài giống, giọng nói của toàn nhân loại thức dậy trong ta”. Và những truyền thống folklore, những cổ mẫu đã giúp tác phẩm của anh “nói bằng hàng nghìn giọng”, “khơi dậy trong ta một giọng nói to hơn giọng nói của chính ta”, “nâng cái mô tả từ chỗ ngắn ngủi một lần và tạm thời lên chỗ tồn tại muôn đời” (C.G.Jung: “Bí ẩn của những siêu mẫu”, trong Phân tâm học và Văn hóa nghệ thuật, Nxb. Văn hóa Thông tin, H., 2010, tr. 81, 82).

Cần nhấn mạnh rằng, truyền thống văn hóa của dân tộc và nhân loại trong kịch Lưu Quang Vũ không còn nguyên dạng như đã từng tồn tại, mà đã biến đổi nhiều. Những truyền thống ấy chỉ là điểm xuất phát, “người khổng lồ” song hành. Nhà viết kịch đã làm sống lại, làm mới, đem hơi thở thời đại cho các truyền thống văn hóa. Các truyện cổ tích hay huyền thoại, dù bớt đi hay gia tăng yếu tố hoang đường, huyền thoại cũng đều khoác thêm các lớp mã xã hội, tinh tế và sâu sắc truyền vào khối óc, trái tim con người những thông điệp, kí thác về con người và xã hội, về cái tốt, cái đẹp, tình yêu và lòng chung thủy, vĩnh cửu mà vẫn thời sự, thời sự mà vẫn vĩnh cửu …

Hồn Trương Ba da hàng thịt là một ví dụ điển hình. Chủ đề truyện cổ tích thể hiện chủ yếu qua hành động nhân vật, chứ không phải qua miêu tả, phân tích tâm lí. Nếu truyện dân gian chủ yếu đề cao, tuyệt đối hóa vai trò của linh hồn đối với thễ xác, tách rời thể xác và linh hồn, coi thể xác chỉ như vật đỡ để mang linh hồn, thì kịch Lưu Quang Vũ đào sâu, mở rộng vấn đề hơn rất nhiều qua các mảng kịch, tình huống ... Vở kịch đa tầng đa nghĩa, cố gắng phân tích, lí giải tới cùng, không đơn điệu một chiều, những vấn đề thường trực của bản thể từng cá nhân con người cũng như của nhân loại. Người ta đã nói nhiều về các cặp phạm trù, các đối lập xung quanh mối quan hệ này: thật-giả, nội dung-hình thức, bên trong-bên ngoài, phàm tục- thanh cao, bản năng-lí trí. Bi kịch giữa linh hồn và thể xác không thể giải quyết bằng chính cách đã tạo ra bi kịch. Con người phải luôn đấu tranh với bản thân mình, cuộc giằng co giữa hai phần trong một con người - một cuộc đấu tranh gian khó nhất. Con người phải làm chủ những ham muốn, để không bị tha hóa, băng hoại, để có sự thống nhất hài hòa giữa linh hồn và thể xác, vươn tới một nhân cách toàn vẹn….

Ông vua hóa hổ cũng là vở kịch xuất sắc của Lưu Quang Vũ. Mượn tích truyện “Từ Đạo Hạnh hay là sự tích Thánh Láng” vốn đậm yếu tố đạo giáo, Lưu Quang Vũ đã đưa câu chuyện, đưa các nhân vật bước vào cuộc sống lịch sử, xã hội, trở lại vấn đề của bài học lịch sử, nhân sinh: cái giá phải trả, bi kịch đau đớn của sự say mê quyền lực, dù đã được cảnh báo, răn đe. Đây vẫn còn là bài học của muôn đời…

Có thể dẫn ra rất nhiều truyền thống văn hóa của dân tộc và nhân loại qua những vở kịch khác của Lưu Quang Vũ, những vở kịch luôn để khán giả độc thoại, đối thoại, để cười, để khóc, suy ngẫm, chiêm nghiệm lại hoặc hình dung tương lai mới của con người và xã hội: Lời nói dối cuối cùng, Linh hồn của đá, Ngọc Hân công chúa, Nàng Sita, Hoa cúc xanh trên đầm lầy,… Tiếp cận kịch Lưu Quang Vũ từ lý thuyết liên văn bản, mỹ học tiếp nhận hay phân tâm học, cổ mẫu, diễn ngôn… chắc chắn sẽ đem lại nhiều phát hiện thú vị, giàu ý nghĩa xã hội, nhân văn.

*

“Người khổng lồ” thứ hai mà Lưu Quang Vũ dựa vào: sự liên kết. Liên kết các thể loại. Liên kết các yếu tố tạo nên vở diễn. Liên kết tạo nên sức mạnh và khác biệt. Nghệ thuật, trong bản chất của nó, luôn đòi hỏi sự sáng tạo, khác biệt, độc đáo. Bản thân sân khấu đã là một loại hình nghệ thuật tổng hợp. Tính liên kết, tổng hợp trong kịch Lưu Quang Vũ độc đáo ở chỗ nào? Chính anh đã nói về điều này: “Trong quan niệm của tôi, thơ và kịch rất gần nhau. Có lẽ thơ với kịch còn gần nhau hơn là thơ với văn xuôi. Đều là hai thể loại lớn và khó của văn học. Thơ và kịch đều là sự sống và thế giới bên trong của con người ở dạng tinh chất, cô đọng và mãnh liệt nhất. Đối với tôi, kịch cũng là một thứ thơ được trình bày trong không gian và thời gian kỳ diệu của sân khấu, thông qua diễn xuất của diễn viên” (Lưu Quang Vũ: “Hồn Trương Ba da hàng thịt”).

Lưu Quang Vũ là tài năng thơ. Đã có không ít ý kiến: thơ Lưu Quang Vũ còn hay hơn và mãnh liệt hơn kịch của anh. Tiếng Việt là bài thơ rất hay của anh, đã được đưa vào chương trình, sách giáo khoa phổ thông, thành lời ca khúc. Anh còn rất nhiều bài thơ hay, đoạn thơ và câu thơ hay khác. Chẳng hạn, bài thơ Nhà chật nhiều tầng nghĩa: “Nhà chỉ mấy thước vuông, sách vở xếp cạnh nồi/ Nếu nằm mơ, em quờ tay là chạm vào thùng gạo/ Ô tường nhỏ treo tranh và phơi áo/ Ta chỉ có mấy thước vuông cho hạnh phúc của mình/ Nhà chật như khoang thuyền hẹp nhỏ giữa sông/ Vừa căng buồm để đi, vừa nấu cơm để sống/ Phải bỏ hết những gì không cần thiết/ Ta chỉ có mấy thước vuông cho hành lý của mình/ Khoảng không gian của anh và em/ Khi buồn bã em không thể quay mặt đi nơi khác/ Anh không giấu em một nghĩ lo nào được/ Ta chỉ có mấy thước vuông để cùng khổ cùng vui/ Anh ngẩng lên là ở cạnh em rồi/ Bạn thuyền ơi, ngoài kia chiều lộng gió/ Bên cửa sổ của gian phòng nhỏ/ Mắt em xanh thăm thẳm những chân trời”.

Cái tinh chất, bùng nổ, thăng hoa cảm xúc, tư tưởng của thơ đã giúp nhà viết kịch đồng thời là nhà thơ Lưu Quang Vũ chắt lọc, xây dựng nhân vật, cuộc đời, tình huống kịch, những khai từ, mở cảnh, chuyển cảnh và kết cảnh khiến người xem hồi hộp, mê đắm, bàng hoàng. Kịch của anh luôn đẩy nhân vật vào những tình huống phải lựa chọn khắc nghiệt: sự lựa chọn của đạo lý, sự lựa chọn của trách nhiệm, bổn phận, trái tim, sự lựa chọn giữa cái sống và cái chết. Anh cũng viết nhiều lời ca đẹp, hay như những bài thơ cho nhân vật hoặc dàn đồng ca hát, tạo nên hiệu ứng sân khấu đầy hấp dẫn… Lời thoại các nhân vật của Lưu Quang Vũ có nhiều chỗ như những lời thơ. Thơ đã góp phần cho kịch Lưu Quang Vũ chở tư tưởng, linh hồn về thực tại và của thực tại nhiều hơn, bay cao, bay xa hơn. Ngược lại, kịch giúp thơ Lưu Quang Vũ trăn trở, day dứt hơn, độc thoại và đối thoại với chính mình, với con người nhiều hơn, có “chữ mới đang ầm ầm đạp cửa” đam mê và mãnh liệt nhiều hơn.

Sự đồng sáng tạo của Lưu Quang Vũ với các đạo diễn, diễn viên, đã được nhiều người nhắc tới. Anh luôn có mặt ở các sàn tập để làm việc cùng họ. Không những thế, anh còn đồng sáng tạo với khán giả, biết quan sát, lắng nghe khán giả để chỉnh sửa, hoàn thiện, gia tăng ý nghĩa và sức hấp dẫn cho các kịch bản của mình. Như có người đã nói, viết được một vở kịch đã khó, đưa vở kịch đến sân khấu còn khó hơn; và để sân khấu của vở kịch luôn sang đèn, người xem nô nức tới, lại còn khó hơn gấp bội. Chính những liên kết nói trên đã góp phần quan trọng làm nhiều vở kịch của Lưu Quang Vũ hơn hơn ba mươi năm qua vẫn đi cùng năm tháng.

*

“Người khổng lồ” thứ ba làm bệ đỡ vững chắc cho tài năng Lưu Quang Vũ chính là quan niệm nghệ thuật, tâm hồn, trái tim nghệ sĩ trong chính con người anh. Chán sự lặp lại cũ mòn, Lưu Quang Vũ là người có khát vọng, có hoài bão lớn về sự sáng tạo, đổi mới. Dù đã có những tác phẩm tạo tiếng vang lớn trong nghệ thuật, anh vẫn khát khao:

- Tôi chán cả bạn bè

Mấy năm rồi họ chẳng nói được câu gì mới

Tôi bỏ ra đi họ ngồi ở lại

Tôi đi một mình trong phố vắng ban đêm

- Những chữ đẹp xưa giờ tôi đuổi đi rồi

Bao chữ mới đang ầm ầm đạp cửa

Thơ rộng dài cánh lớn hãy bay đi

(Những chữ).

- Anh hãy đập vào ngực mình giục giã

Hãy nổi gió cho cánh người rộng mở

Và mai sau, sẽ có những nhà thơ

Đứng trên tầng cao ta ao ước bây giờ

Họ sẽ vẫn không ngừng đập cửa

Không ngừng lo âu không ngừng phẫn nộ

Bởi vô biên là khát vọng của con người

(Những đám mây ban sớm).

Kịch Lưu Quang Vũ tham gia tích cực, có trách nhiệm xã hội cao vào cuộc sống. Anh luôn đánh thức bản lĩnh, trí tuệ và tâm hồn người. Không chỉ nêu những vấn đề nhức nhối của xã hội, anh dám ủng hộ những cái mới, tiến bộ. Dù có đi vào những đề tài, vấn đề nóng bỏng của thời sự đất nước, anh vẫn rất chú ý những vấn đề muôn thuở của con người, xã hội. Và đây cũng là điểm khác biệt của anh. Phải có khát vọng sáng tạo mạnh mẽ, “phông” văn hóa, tài năng và trái tim nhân hậu, luôn trăn trở về cuộc sống, con người, về thế thái nhân tình, mới sáng tạo được những tác phẩm như vậy. Vang lên trong các vở kịch của anh (Hoa cúc xanh trên đầm lầy, Lời thề thứ 9, Bệnh sĩ, Mùa hạ cuối cùng, Linh hồn của đá, Điều không thể mất, v.v…) những câu hỏi: Con người sao không được là mình? Đâu là hạnh phúc đích thực? Hệ giá trị đích thực? Con người có lúc có khi đang làm hỏng cuộc sống và cuộc sống có lúc có khi đang làm hỏng con người; điều quan trọng nhất, “đặt tính cách nhân vật trong quá trình vận động liên tục theo một quỹ đạo không lường trước được”, kịch Lưu Quang Vũ luôn rọi sáng con người, nâng cao con người. Không phải vở kịch nào của Lưu Quang Vũ cũng gây tiếng vang nhưng nhiều vở kịch của anh là những đồng vọng đã và sẽ còn âm vang dài lâu. Rằng “Không phải mượn thân ai cả… Tôi muốn được là tôi toàn vẹn…” (Hồn Trương Ba da hàng thịt). Rằng, “Mạnh hơn cả quỷ dữ, cao hơn mọi quyền lực, chỉ có tình yêu và lòng tin vào con người là cứu được con người” (Nàng Sita). Rằng, “Những bông cúc xanh vẫn còn kia … đừng chịu lút trong đầm lầy … Trong mỗi các bạn đều có một con người kỳ diệu, đừng để chúng đi, hãy để chính ta được sống ở trong ta” (Hoa cúc xanh trên đầm lầy). Rằng, phải chống lại bệnh quan liêu, tệ tham nhũng, thói vô ơn, bệnh hư danh, sĩ diện (Tôi và chúng ta, Nếu anh không đốt lửa, Bệnh sĩ). Rằng, “Lẽ phải, nhân cách và lòng trung thực phải là những giá trị tuyệt đối” (Mùa hạ cuối cùng)… Bằng chính tác phẩm của mình, nhất là kịch, Lưu Quang Vũ thuộc những người tiên phong góp phần tích cực thúc đẩy sự ra đời của công cuộc Đổi mới đất nước. Kinh tế- xã hội chi phối tư tưởng, văn hóa, văn học nghệ thuật nhưng tư tưởng, văn hóa, văn học nghệ thuật cũng góp phần quan trọng thúc đẩy, dẫn dắt sự đổi mới. Kịch Lưu Quang Vũ đã không ngần ngại phê phán có trách nhiệm những cơ chế xơ cứng lỗi thời, bệnh quan liêu, say mê quyền lực, tệ tham nhũng kìm hãm sự sáng tạo của con người, làm tha hóa đạo đức xã hội, dự báo vượt thời đại những bi kịch, cả bi kịch sống ảo trong thế giới hiện đại khi con người phụ thuộc quá nhiều vào kỹ thuật, công nghệ, quên đời sống thực tại, đời sống tâm hồn.

*

Những “Người khổng lồ” nói trên vừa hữu hình vừa vô hình. Và hình như, ai cũng có bên cạnh. Tầm vóc có thể khác nhau. Vấn đề là biết đi tìm, đánh thức và nuôi dưỡng. Tất nhiên, không phải ai cũng làm được như thế! Không phải ai cũng biết đứng và đứng được trên vai “người khổng lồ”. Đứng trên vai “người khổng lồ” để sáng tạo, vươn cao. Để vẫn là mình. Phải có khát vọng lớn, tài năng, trái tim nhân hậu, bản lĩnh, mới làm được như thế để cống hiến cho đất nước, nhân dân. Lưu Quang Vũ trong cuộc đời có nhiều vất vả, thiệt thòi nhưng anh đã có hạnh phúc ấy. Sức hấp dẫn của kịch Lưu Quang Vũ còn dài lâu!

Nguồn Văn nghệ số 42/2021