Các nhà khoa học thế giới đã biến nhiều điều tưởng không thể thành có thể như biến chì thành vàng, cô đọng ánh sáng thành vật rắn hay cứu sống em bé đầu tiên trên thế giới bằng phương pháp trực tiếp chỉnh sửa DNA. Cùng với đó là sự xuất hiện và tham gia ngày một sâu vào nhiều lĩnh vực của trí tuệ nhân tạo (AI). Trong bối cảnh đó, có thể thấy dường như văn chương nghệ thuật, đặc biệt là văn học thiếu nhi vẫn thiếu vắng những bứt phá và chuyển động mạnh mẽ để mang tới những thay đổi sâu sắc cho việc đọc, việc tiếp cận thế giới tinh thần giàu có và đầy năng động, sáng tạo của trẻ em. Ở thời điểm hiện tại, nhìn lại hai thập kỉ đầu của văn xuôi thiếu nhi hiện đại Việt Nam, có thể nhận thấy một số chuyển động bước đầu, dự báo hi vọng về những chuyển động mạnh mẽ hơn ở những thập kỉ tiếp theo trong thế kỉ XXI này.

Minh họa trên bìa ấn phẩm: Làm bạn với bầu trời. Ảnh: NXB Trẻ

Ra đời và phát triển trong thế kỉ XX, văn học thiếu nhi hiện đại Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu đáng ghi nhận, đặc biệt đã đồng hành và có nhiều đóng góp trong việc cổ vũ tinh thần yêu nước và sự góp sức của trẻ em cả nước vào hai cuộc kháng chiến giải phóng đất nước. Trên cơ sở đó, đầu thế kỉ XXI, bộ phận văn học này tiếp tục vận động, phát triển theo hướng ngày càng hiện đại, tươi mới để hòa nhập vào dòng chảy văn chương nói chung. Nếu thơ viết cho thiếu nhi giai đoạn này chưa có nhiều đột phá thì văn xuôi lại xuất hiện nhiều tác giả thành công, được ghi nhận bởi những giải thưởng trong nước và quốc tế, đặc biệt được đón nhận bởi tình yêu của đông đảo bạn đọc thiếu nhi. Quan sát văn xuôi những năm đầu thế kỉ có thể nhận thấy một số chuyển động mới, bước đầu tạo dựng nên diện mạo văn xuôi thiếu nhi ở thế kỉ này.

1. Văn học thiếu nhi là một chủ đề thường xuyên xuất hiện trên các báo ở đầu thế kỉ XXI. Điều đó cho thấy, văn học thiếu nhi nói chung, văn xuôi thiếu nhi nói riêng đã trở thành mối quan tâm của xã hội, nhất là những nhà quản lí, những nhà giáo dục, những người làm công tác xuất bản. Mặt khác, phải thẳng thắn nhìn nhận rằng sự quan tâm chung cũng thể hiện âu lo của người lớn, của xã hội với văn học thiếu nhi. Nhiều trí thức, nhà văn đã lên tiếng về vấn đề này. Bên cạnh đó, bối cảnh toàn cầu hóa, việc phổ cập internet trong xã hội, sự phát triển nhanh chóng của nền kinh tế trong những năm qua đã tác động không nhỏ tới thiếu nhi. Sách không còn là người bạn duy nhất trẻ em tìm đến. Bên cạnh sách, các em còn có thêm nhiều lựa chọn khác cho việc giải trí và đáp ứng nhu cầu tinh thần của mình. Đó là một trong những lí do khiến nhiều tác phẩm văn học trong nước chưa được trẻ em quan tâm và tiếp nhận. Mà lịch sử văn học không chỉ được ghi nhận bởi tác phẩm, nó còn được nhìn từ tiếp nhận như H.R. Jauss khẳng định: “Lịch sử văn học thực chất là lịch sử của những cách đọc”. Nếu không được đọc, không có bạn đọc, tác phẩm chỉ còn là những văn bản im lìm trên trang giấy. Vì vậy, vai trò của người đọc, nhất là độc giả thiếu nhi trong thế kỉ này cần được nhìn nhận, quan tâm thích đáng.

Đặc điểm nổi bật của độc giả tuổi nhỏ hiện nay nằm ở sự chủ động: chủ động tìm sách, lựa chọn sách cho chính mình, không thụ động vào sách do người lớn cung cấp hoặc lựa chọn. Thêm vào đó, kinh nghiệm thẩm mĩ của độc giả thiếu nhi ngày càng phong phú, mới mẻ do tiếp cận từ nhiều nguồn tri thức khác nhau ngoài nhà trường và gia đình: từ sách dịch, sách tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Trung, tiếng Đức (nhiều học sinh có thể đọc trực tiếp sách, báo, tác phẩm văn học thế giới từ nguyên bản, nguyên tác, nhất là học sinh ở những thành phố lớn, từ nhiều nguồn khác nhau). Lớp độc giả này có nhu cầu và đòi hỏi riêng, có khả năng tiếp cận tác phẩm rất khác với độc giả ở thế kỉ trước. Việc bạn đọc xếp hàng vượt qua mưa rét nhiều giờ để gặp và xin chữ kí nhà văn yêu thích (như trường hợp nhà văn Nguyễn Nhật Ánh) trong những buổi ra mắt sách mới cũng cho thấy sự chủ động lựa chọn trong tiếp cận và tiếp nhận của độc giả thiếu nhi ở đầu thế kỉ XXI.

Ngoài ra, sự quan tâm của xã hội dành cho thiếu nhi được thể hiện qua việc những cuộc thi viết cho thiếu nhi thường xuyên được tổ chức, như 8 cuộc vận động sáng tác cho thiếu nhi do NXB Kim Đồng phối hợp với Hội Nhà văn Đan Mạch tổ chức diễn ra từ năm 2006 - 2015, Cuộc thi sáng tác văn học thiếu nhi Đóa hoa đồng thoại từ năm 2018, Giải thưởng thiếu nhi Dế Mèn do Báo Thể thao & Văn hóa tổ chức từ năm 2020, Giải thưởng Sách Quốc gia (trước năm 2018 là Giải thưởng Sách Việt Nam) có hạng mục sách văn học thiếu nhi, Giải thưởng Văn học thiếu nhi - Hội Nhà văn Việt Nam trở lại từ năm 2021, Giải thưởng Văn học Kim Đồng lần thứ nhất 2023 - 2025… đã góp phần kích thích nhà văn sáng tác, thúc đẩy sự ra đời của những tác phẩm cho thiếu nhi về cả số lượng và chất lượng. Ở thế kỉ XXI, công nghệ PR cũng là chất xúc tác lớn tới việc đọc của thiếu nhi. Việc giới thiệu, quảng bá sách trước và sau khi xuất bản, việc tổ chức những lễ ra mắt sách, tác giả kí tặng, những cuộc thi viết tiếp hoặc viết về tác phẩm yêu thích, nhân vật yêu thích thường xuyên được tổ chức trên không gian mạng… cũng góp phần tạo nên một không khí văn chương sôi động đối với văn học thiếu nhi, nhất là với văn xuôi. Những điều kiện xã hội mới nảy sinh đã tác động mạnh mẽ tới sáng tạo và tiếp nhận văn học thiếu nhi nói chung, văn xuôi thiếu nhi nói riêng. Nhiều nhà văn đã viết cho thiếu nhi tiếp tục viết, một số nhà văn mới xuất hiện, cách viết, lối viết có sự kế thừa, tiếp nối hoặc hiện đại, mới mẻ nhưng nhìn chung đều theo hướng “gỡ” bỏ dần tính giáo huấn trực tiếp, đi vào khai thác vẻ đẹp của tuổi thơ, của tuổi nhỏ một đi không trở lại.

Những tác phẩm như Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Tôi là Bê tô của Nguyễn Nhật Ánh, Khúc đồng dao lấm láp của Kao Sơn, Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ và Một thiên nằm mộng của Nguyễn Ngọc Thuần… là những tác phẩm được yêu thích, được tái bản nhiều lần và đánh giá cao trên báo chí, trên các trang mạng review sách trong những năm đầu thế kỉ XXI. Đặc biệt, sáng tác của Nguyễn Nhật Ánh và Nguyễn Ngọc Thuần không chỉ giới hạn trong tầm đón đợi của độc giả trong nước mà còn đến với độc giả thế giới. Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ của Nguyễn Ngọc Thuần được dịch sang tiếng Thụy Điển năm 2007 và năm 2008 giành giải thưởng Peter Pan, sách cũng được NXB Trẻ chuyển ngữ sang tiếng Anh dưới tên Open the windows, eyes closed. Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ của Nguyễn Nhật Ánh nhận Giải thưởng văn chương ASEAN năm 2010, được dịch sang tiếng Thái Lan, tiếng Hàn Quốc, tiếng Anh, tiếng Nhật. Cô gái đến từ hôm qua được dịch sang tiếng Nga, Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh được dịch sang tiếng Nhật và tiếng Anh, Đi qua hoa cúc và Mắt biếc được dịch sang tiếng Nhật cho thấy những tác phẩm này không dừng lại ở tầm đón của bạn đọc trong nước. Năm 2013, Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ và Kính vạn hoa của Nguyễn Nhật Ánh là hai tác phẩm được chọn vào cuốn “105 tác phẩm được đọc nhiều nhất ở các nước trên thế giới” do NXB Ten-Books (Nhật Bản) phát hành.

Như vậy, có thể thấy, thế kỉ XXI đã mang tới nhiều đổi thay, tác động mạnh mẽ tới sáng tạo của nhà văn và tiếp nhận của công chúng. Những thay đổi này vừa kích thích sáng tạo đồng thời cũng mang tới những thách thức mới cho nhà văn. Chuyển động của văn xuôi thiếu nhi giai đoạn này chủ yếu thể hiện qua việc nhiều tác phẩm đặc sắc đã thực sự đi vào tầm đón đợi của đông đảo bạn đọc thiếu nhi nói chung. Văn chương không bị bạn đọc trẻ em “bỏ quên” bên lề trong dòng thác của những sản phẩm văn hóa nghệ thuật ngày càng trở nên đồ sộ ở đầu thế kỉ này.

Minh họa của ấn phẩm: Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ Ảnh: NXB Trẻ

2. Để nhìn rõ hơn những chuyển động của văn xuôi thiếu nhi hiện nay, cần trở lại với các nhân vật được nhiều trẻ em yêu thích ở thế kỉ XX như Dế Mèn (Dế Mèn phiêu lưu kí - Tô Hoài), An (Đất rừng phương Nam - Đoàn Giỏi), Cục và Cù Lao (Quê nội - Võ Quảng), Mừng, Quỳnh sơn ca, Lượm, Vịnh sưa (Tuổi thơ dữ dội - Phùng Quán)… Hầu hết các nhân vật này đều lớn lên, trưởng thành trong hoàn cảnh khó khăn, khắc nghiệt, là những tấm gương tuổi nhỏ chí lớn, tuổi nhỏ anh hùng, tuổi nhỏ sát cánh cùng cha anh gánh vác việc nước. Những hình tượng đẹp này đã góp phần nuôi dưỡng tâm hồn, đánh thức ước mơ, thôi thúc nhiều thế hệ thiếu nhi cố gắng, phấn đấu để trưởng thành.

Tuy nhiên, bước sang thế kỉ XXI, khi đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa của Việt Nam có nhiều đổi thay theo hướng phát triển, thiếu nhi cả nước được chăm lo, vun đắp cho việc học hành và phát triển toàn diện thì cần có những hình tượng nhân vật mới “đồng hành”, làm bạn, chia sẻ tâm tư với trẻ em. Cũng cần nói thêm về ảnh hưởng của việc dịch thuật những tác phẩm nước ngoài tới việc đọc của thiếu nhi như Cuộc phiêu lưu của Mít Đặc và các bạn (Nikolai Nosov), Bác sĩ Aibolit (Korney Chukovsky), Harry Potter (J.K. Rowling), Lại thằng nhóc Emil (Astrid Lindgren), Pippi Tất dài (Astrid Lindgren), Nhóc Nicolas: những truyện chưa kể (René Goscinny), Hoàng tử bé (Antoine de Saint Exupéry), Con mèo dạy hải âu bay (Luis Sepúlveda)… Những tác phẩm này mang tới làn gió mát cho việc đọc, nới rộng tưởng tượng cũng như mộng mơ của tuổi nhỏ. Bởi lẽ, không có mẫu số chung cho các nhân vật. Mỗi hình tượng là một chân dung cá nhân với những vẻ đẹp riêng, kết nối lại thành bức tranh phong phú, rộng lớn, nhiều màu sắc của thế giới tuổi thơ. Việc tiếp cận với những hình tượng này cũng góp phần nâng cao nhận thức thẩm mĩ và tác động không nhỏ tới nhu cầu đọc của độc giả nhỏ tuổi.

Văn xuôi thiếu nhi Việt Nam ở đầu thế kỉ XXI bắt đầu xuất hiện những hình tượng vừa quen vừa lạ, kích thích bạn đọc bước vào thế giới nghệ thuật của nhà văn. Thay vì hình tượng những thiếu nhi sớm va vấp, trưởng thành dưới tác động của hoàn cảnh hay gặp ở thế kỉ trước, văn xuôi giờ đây xuất hiện hàng loạt nhân vật không phải lo chuyện mưu sinh hay việc lớn, cũng không gặp nhiều biến cố trên đường đời. Đó là những cô bé, cậu bé ở nông thôn hay thành phố được chăm lo, yêu thương, quan tâm nhưng ham chơi, mải nghịch, giàu mộng tưởng và đầy thiện tính. Nhân vật thiếu nhi giờ đây là những đứa trẻ còn dại, sống với những năm tháng tuổi thơ một đi không trở lại. Phần lớn đó là những đứa trẻ của đời thường như cu Mùi, Hải cò, Tí sún, con Tủn (Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, Cảm ơn người lớn), thằng Tin, thằng Bảy, con Thắm (Đảo mộng mơ), thằng Cu con bà Đỏ (Chúc một ngày tốt lành), Lam, Nghị và thằng Tèo (Làm bạn với bầu trời), thằng Cao, thằng Quyết, cái Tâm (Khúc đồng dao lấm láp), thằng Dũng, thằng Tí, thằng Toàn, con Dung (Vừa nhắm mắt vừa mở cửa sổ), hai anh em thằng Toàn, thằng Tí anh, Tí em (Một thiên nằm mộng)… Các nhân vật này bình thường từ tên gọi tới ngoại hình, tính cách và đời sống; cũng không tiêu biểu hay đại diện cho nhóm trẻ em đặc biệt xuất chúng về một lĩnh vực nào đó. Cuộc sống của các nhân vật gắn liền với chuyện đi học, đi chơi trong không gian lớp học, ngôi nhà, khu vườn, làng xóm hay khu phố với những trò nghịch dại, ước mơ viển vông cũng như đau khổ trẻ con đã đi vào tác phẩm văn học một cách giản dị, tự nhiên. Nhà văn dường như đã tự “cởi bỏ” áp lực về hình tượng trẻ em xuất sắc, vượt trội, mang tính nêu gương, điển hình. Thay vào đó, nhân vật thiếu nhi trong văn xuôi được “bình thường hóa” như mọi đứa trẻ trên đời, phần lớn ham chơi, mê chơi hơn ham học, nghĩ ra đủ trò để chơi để thế giới bớt nhàm chán và đơn điệu.

Tại sao hình tượng nhân vật thiếu nhi mê chơi, ham chơi lại hấp dẫn và xuất hiện nhiều trong văn xuôi ở đầu thế kỉ như vậy? Những nghiên cứu về trẻ em cho thấy, trẻ vận động ngay từ khoảnh khắc chào đời. “Qua chuyển động và sử dụng các giác quan, chúng trải nghiệm và học hỏi về chính bản thân mình cũng như về thế giới xung quanh”. Trẻ em nói chung có thể vận động không ngừng trừ khi chúng ngủ. Một trong những hình thức vận động quan trọng nhất, ý nghĩa và mang lại hạnh phúc cho trẻ nhiều nhất là việc chơi. Chơi giúp trẻ giải phóng năng lượng, khám phá, học hỏi và kết nối với môi trường, với thế giới xung quanh. Sự khác biệt giữa người lớn và trẻ thơ cũng nằm ở đó. Trẻ có thể chơi không chán, chơi suốt ngày trong khi người lớn ngược lại: học tập, lao động và có rất ít thời gian để vui chơi. Qua việc chơi trẻ hiểu về mình và về thế giới xung quanh. Bạn đọc thiếu nhi, khi bước vào tác phẩm có nhân vật mê chơi, thêm một lần nữa được sống với những cuộc chơi vừa quen thuộc vừa mới mẻ của chính mình, để được chia sẻ, đồng cảm và có thêm nhiều trải nghiệm đời sống. Thông qua hoạt động vui chơi, trí tưởng tượng và mộng mơ của thiếu nhi được kích hoạt và phát huy tối đa. Với thiện tính sẵn có, trẻ em thường bỏ qua những định kiến mà người lớn hay vướng mắc để được tự do hoàn toàn trong thế giới của mình. Mỗi đứa trẻ luôn là một thế giới đầy bí mật với những giấc mơ riêng, kho báu riêng mà chúng cất giữ. Hình tượng những nhân vật mộng tưởng dễ khiến trẻ thấy đồng cảm, quen thuộc, mặt khác lại mang tính kích thích, khám phá bởi không giấc mơ nào giống giấc mơ nào. Nhân vật giàu mộng tưởng sẽ “nới rộng” hiện thực, là thế giới mà trẻ em luôn thấy không đủ cho mình. Đây cũng là kiểu nhân vật gợi ra nhiều “khoảng trắng” vẫy gọi nhất, vì làm sao có thể kể hết được những giấc mơ?

Tóm lại, ở mỗi thời đại khác nhau nhu cầu đọc và đón nhận tác phẩm của bạn đọc sẽ khác nhau. Trong bối cảnh mới, hình tượng nhân vật thiếu nhi tắm mình trong vui chơi và mộng mơ, đầy thiện tính một mặt phản ánh sự thay đổi trong hình tượng thiếu nhi của văn xuôi đầu thế kỉ XXI, mặt khác cũng cho thấy sự gần gũi với những hình tượng thiếu nhi bất hủ của văn học thế giới như nhóc Nicolas (Pháp), Pippi Tất dài, thằng nhóc Emil (Thụy Điển), chú tí hon Mít Đặc (Nga)… Sự gặp gỡ này phản ánh những chuyển biến của văn xuôi thiếu nhi trong việc xây dựng hình tượng để có thể đi vào tiếp nhận của độc giả trong nước và ngoài nước.

Như vậy, văn xuôi thiếu nhi Việt Nam trong những năm đầu thế kỉ XXI, trên nền tảng những thành tựu đã có ở thế kỉ trước tiếp tục vận động và phát triển trong bối cảnh mới khi xã hội ngày càng trở nên hiện đại, internet và toàn cầu hóa tác động và ảnh hưởng sâu sắc tới mọi lĩnh vực của đời sống. Dưới áp lực cạnh tranh gay gắt với các sản phẩm nghe nhìn, với các trang mạng xã hội, với văn học dịch… văn xuôi thiếu nhi đã có những lay động và dịch chuyển không nhỏ theo chiều hướng tích cực để ngày càng chinh phục và có chỗ đứng nhất định với bạn đọc thiếu nhi trong nước, cũng như từng bước vươn xa tới độc giả thiếu nhi quốc tế.

Các cây bút viết cho thiếu nhi đầu thế kỉ XXI mở ra thế giới đời thường với nhiều nhân vật trẻ em bình thường, mê chơi, giàu mộng mơ, háo hức tò mò nhưng cũng có không ít khiếm khuyết. Dù vậy, vẻ đẹp của tâm lành, tính thiện, vẻ đẹp của sự vận động trong nhận thức và tính cách trẻ thơ không ngừng tìm kiếm sự hoàn thiện là những thay đổi mới mẻ, đầy chinh phục bạn đọc cả người lớn và trẻ em.

Kết cấu truyện chặt chẽ với nhiều sự kiện, tình tiết phức tạp thường thấy trong những câu chuyện dành cho trẻ em ở cuối thế kỉ XX dường như được “hóa lỏng” bởi xuất hiện ngày một nhiều những khoảng trống từ nhan đề tới kết thúc tác phẩm, những khoảng mở, khoảng mờ trong tính cách nhân vật, những trò chơi, mộng mơ và phi lý chen ngang, những câu hát, bài đồng dao, đoạn thơ bất ngờ có mặt đầy trang trọng trong tự sự… Sự thay đổi này cho thấy quan niệm về thế giới trẻ thơ đã đổi thay, từ đó dẫn tới những chuyển động trong nghệ thuật xây dựng tác phẩm. Kết cấu tự sự khi bị “hoá lỏng” đã nới rộng biên giới tác phẩm, kích thích đối thoại cũng như thể hiện tinh thần bình đẳng, yêu thương và tôn trọng trẻ thơ đầy tính nhân văn của văn xuôi thiếu nhi đầu thế kỉ XXI. Dù mới quan sát ở những vận động bước đầu, song những “hạt mầm” nhân ái, nhân văn cùng những thay đổi trong bút pháp nghệ thuật đã cho thấy những tín hiệu lạc quan và dự báo những đổi thay mạnh mẽ của văn xuôi nói riêng, của văn học thiếu nhi nói chung ở thế kỉ XXI.