Nghe những câu thơ lục bát, song thất lục bát được sáng tạo theo những lối riêng, với cách gieo vần chẳng giống bất kỳ một thể loại thơ nào song dễ nhớ dễ thuộc, tạo được tính bất ngờ, cù ngoáy người ta đến bật cười tức thì hoặc cứ ngẫm mà cười ngấm cười ngầm, thì ai cũng cho rằng độc nhất vô nhị chỉ có thơ Bút Tre.
Tác giả của dòng thơ dân gian này là ông Đặng Văn Đăng, nguyên Trưởng ty văn hóa thông tin Phú Thọ. Ông Đăng sinh năm 1911 tại xã Đồng Lương, huyện Cẩm Khê tỉnh Phú Thọ, về nghỉ hưu năm 1970, mất năm 1987 tại quê nhà.
 |
| Nhà thơ Bút Tre và Giai thoại Bút Tre. |
Là người học rộng, đi đó đây nhiều, nên ông Đặng Văn Đăng có vốn kiến thức thâm hậu để sáng tạo một dòng thơ dân gian có một không hai. Thơ của ông có giọng điệu khác lạ, lắm khi “ngang như cành bứa”. Nhưng chính cái lời lẽ ngang ngang, mộc mạc, nôm na, tự nhiên, giầu tính hài hước, chân chất chẳng giống ai, đôi khi cảm như thô tục ấy lại làm nên phong vị cho một dòng thơ dân gian độc đáo.
…Gieo vần gẫy nửa nhịp câu
Giữa dòng bạt mạng ngắt câu ngang phè
Mà sao ai cũng thích nghe
Cứ nghe mà biết Bút Tre là cười…
Hội thảo về thơ Bút Tre được tổ chức tại trường Đại học Hùng Vương năm 2018, nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, nhà báo có tên tuổi đã có chung nhận định: Thơ Bút Tre dân dã tự nhiên như hoa rừng, gió núi, khỏe mạnh trẻ trung, tươi mát, vì vậy đã làm cho người đọc những phút sảng khoái phấn chấn tâm hồn… Có người còn nói thơ Bút Tre như một thứ cây lạ trong vườn. Nhưng nếu biết rằng nó có những thủ pháp nghệ thuật đặc biệt thì thơ Bút Tre không phải là thứ cây lạ mà là thứ cây đặc biệt quý, cho hoa thơm trái ngọt làm phong phú thêm kho tàng văn hóa dân gian Việt nam.
Nhạc sĩ Cao Khắc Thùy cho biết, chính ông Đặng Văn Đăng là người khởi xướng phong trào “tiếng hát át tiếng bom” những năm chiến tranh ác liệt nhân chuyến ông đi tuyến lửa Quảng Bình. Trong cương vị “tư lệnh ngành”, ông Đặng Văn Đăng luôn biết tự răn mình và nhắc nhở mọi người đề cao trách nhiệm trong các hoạt động văn hoá, từ đó ông mới viết:
Bây giờ đang đứng Trưởng ty
Bút Tre thơ phú tôi thì có sau
Cuối cùng xin nhắc một câu
Văn hóa cơ sở là đầu chúng ta.
Ông cũng dùng thơ của mình để động viên nhân dân lao động sản xuất, vận động hô hào quần chúng làm theo chủ trương chính sách của Đảng. Ví dụ:
Làng ta có cái núi voi
Đủ cả đầu đuôi đủ cả vòi
Voi cũng hăng say đua sản xuất
Đầu thì trồng sắn, đít trồng khoai
Họa sĩ Ngô Quang Nam, nguyên Vụ trưởng Vụ Nghệ thuật, nhiếp ảnh - Bộ Văn hóa, Thông tin, Trưởng ty văn hóa, Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật Vĩnh Phú, đã dày công nghiên cứu để tìm ra 7 “Lối” sáng tác thơ của Bút Tre theo cách gọi dân gian đó là: Lối vắt dòng, bẻ câu; viết tắt hay là chặt từ; Lối để lửng từ trong câu thơ lục bát; Lối hoan hô; Lối tiếp từ câu lục bát thành câu có 9 từ; Lối lục bát ngẫu hứng song thất và Lối biến âm để tạo vần hay cưỡng ép thanh vần. Đó cũng có thể coi là những thủ pháp nghệ thuật của thơ Bút Tre.
Đến giờ thì chẳng ai không thuộc đôi câu thơ Bút Tre với lối vắt dòng bẻ câu như:
Hoan hô Đại tướng Võ Nguyên
Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về
Đây là hai câu thơ mở đầu cho một bản trường ca viết về Điện Biên của cụ Bút Tre.
Hay:
Hoan hô đồng chí Hà Đăng
Ấn cho tàu chạy băng băng như rùa
(Ông Hà Đãng Ấn, nguyên Tổng cục trưởng Tổng cục Đường sắt. Tầu hỏa khi xưa chạy bằng hơi nước đốt bằng than, công suất hạn chế mỗi khi lên dốc phải lấy đà mà bò mãi mới qua dốc được)
Bẻ tên riêng của người, bẻ cả tên các tỉnh thành nhưng đâu có tùy tiện:
Anh đi công tác Pờ lây (Plâycu)
Cu dài dằng dặc biết ngày nào ra
Tương tự:
Anh đi công tác Buôn Mê
Thuật xong một cái là về với em
Chỉ một thủ pháp này, thơ Bút Tre không thể lẫn vào bất cứ loại thơ nào và nó khiến cho ai đã đọc thơ không thể không nhớ và trở thành câu truyền miệng khắp gần xa mỗi khi nói đến thơ Bút Tre.
Bút Tre còn có một số câu bắt đầu bằng “hoan hô khác”, nhưng hậu Bút Tre thì cho ra rất nhiều và nối với nhau liền một lèo, hài hước và gây cười khiến không biết đâu là Bút Tre thật đâu là của hậu Bút Tre sáng tác.
Hoan hô Đại tướng Võ Nguyên
Giáp ta thắng trận Điện Biên trở về
Hoan hô anh Tạ Đình Đề
Trước là gián điệp nay về với ta
Hoan hô anh Lê Quảng Ba
Trước đi theo phỉ nay ra theo mình
Hay:
Hoan hô đồng chí Trần Hoàn
Mới lên bộ trưởng chiếu toàn phim hay
Hoan hô anh Nông Văn Chần (Chấn)
Phần trên thì trẻ phần chân thì già...
Vẫn với lối vắt dòng bẻ câu còn có:
Máy bay hạ cánh Tân Sơn
Nhất tôi sung sướng mừng rơn trong bùng (bụng)
và:
Vội vàng về thị xã Phan
Rang ngay đậu phộng đón bàn (bạn) đến thăm
Những người đầu tiên của Việt Nam bay lên vũ trụ cũng được đề cập rất tự nhiên:
Hoan hô trung tá Phạm Tuân
Bay lên vũ trụ một tuần về ngay
Thơ Bút Tre còn được hậu Bút Tre gán cho nhà báo nhà đài một cách đáng yêu:
Hoan hô nhà báo Lại Văn
Xâm lên Phú Thọ góp phần cuộc liên...
Hoan hỉ cho hết một đêm
Ngày mai đài phát trăm miền đều nghe
(Hậu Bút Tre ở Việt Trì đọc tặng nhà báo Lại Văn Sâm trong đêm liên hoan dẫn chương trình Bút Tre tại Phú Thọ).
Trong thơ Bút Tre có lối nói tắt, viết tắt, chặt từ hết sức dí dỏm như:
Chị em phụ nữ giỏi thay
Bắn tàu bay Mỹ rơi ngay cửa mình
(Cửa mình tức là cửa nhà mình - tg)
Hay để lửng từ, nghĩa là dung một từ cuối của câu sáu để người đọc tự luận gieo vần theo niêm luật của thơ lục bát trong câu tám cũng khá độc đáo và gây được tiếng cười trào lộng ngả nghiêng, quá quen thuộc với người yêu thơ Bút Tre.
Liên hoan có một nải chuồi (chuối)
Ra về nhớ mãi cái buồi (buổi) hôm nay
Theo đó mà các tác giả hậu Bút Tre và người yêu thơ Bút Tre đã sáng tác ra nhiều câu, thoạt nghe cứ như dung tục nhưng vận vào thủ pháp có cơ sở này thì lại chí lí như:
Liên hoan có rượu có chuồi
Ra về nhớ mãi cái buồi (buổi) hôm nay
Hay:
Chị em mặc váy đánh cầu
Lông bay phơ phất trên đầu các cu (Cụ)
Cách dùng các từ nối các câu thơ cũng hết sức độc đáo mà người đọc, người nghe dẫu có muốn hay không cũng không thể không bị “huých” mà cười, ví dụ:
Bắc Ninh có cậu Nguyễn Trùng
Dương vật khỏe quá cả vùng thất kinh.
Hay:
Khoai luộc tiếp tế chiến khu
Chị em bóc thử một cu (củ) ăn liền;
.
Phụ nữ thường rất hay lười
Riêng em, anh thấy là người cần cu (cù)
Tương tự với lối để lửng từ, dùng một từ cuối của câu sáu trên để người đọc phải tự gieo vần ở câu tám dưới. Theo niêm luật của thơ lục bát, người đọc, người nghe còn ghép những từ khác có vần “ồn” tếu táo, gây tiếng cười thỏa thuê như:
Đứng trên bãi biển bồn chồn
Bao nhiêu cô gái ngứa mồm (…) chạy quanh
Lối biến âm để tạo vần cũng là một thủ pháp chuyển tải cũng khác độc đáo, vừa nhẹ nhõm vừa gây cười:
Chú về công tác bảo tàng
Cũng là nhiệm vụ cách màng (cách mạng) giao cho
và
Không đi không biết tam đao (Tam Đảo)
Đi thì không biết nơi nào mà ngu (Ngủ)
Một giường nhốt những hai cu (Cụ)
Sướng khổ đành chịu đến chu nhật về (Chủ nhật)
Vận dụng các thủ pháp thơ Bút Tre mà các tác giả hậu Bút Tre cho ra hàng loạt câu thơ như :
Những ai bị yếu sinh lỳ (lý)
Ở đây đã có thuốc trì rất hay (trị)
Thầy này học tận bên Tây...
Nguyên về khoản ấy là tay cực giòi”(giỏi)
hoặc
Thành tích báo cáo phải in...
Ấn cho đẹp, trên mới tin là đùng (đúng)
Trong thơ Bút Tre chất dân gian, chất hài hước ngẫm ra thì chẳng có gì dung tục, chỉ là câu ghép vần song ý thì lại thanh thoát. Đọc câu chữ dễ khiến người ta liên tưởng đến những điều rất đời thường lại ngắn gọn. Chính điều này làm người nghe, người đọc tiếp thu rất nhanh, truyền khẩu cho nhau rất nhanh. Đọc thơ ông có nhiều câu từ gần gũi với đời sống sinh hoạt trong nhân dân, gây cười một cách tự nhiên. Chính vì thế mượn giọng thơ của ông, nhiều người viết lời mới mà có hàng trăm, hàng nghìn bài thơ kiểu Bút Tre để có được đội ngũ khá đông đảo làm thơ “hậu Bút Tre” có tác phẩm in sách như các ông Phạm Ngọc Trân, Đặng Trần Luật. Hiểu sâu sắc để có thể bình thơ Bút Tre như Ngô Quang Nam với tác phẩm Bút Tre - Thơ và giai thoại, hay các văn nghệ sĩ như Cao Khắc Thùy, Dương Huy Thiện, Triệu Hồng... còn những người sáng tác vài câu thơ kiểu Bút Tre thì có vô số. Có tác giả mượn vần điệu thơ Bút Tre làm thơ ngợi ca Bút Tre, rằng:
Hoan hô đồng chí Bút Tre
Thơ phú ngang phè mà lại hóa hay
Phải chăng trường phái thơ ngây
Làm cho ai cũng mê say thích nghè (Nghe)
Ngày nay cuộc sống bộn bề
Nụ cười thuốc bổ ca vè dân gian
Bởi ai cũng có thể làm
Bút tre, bút nứa lại càng bút bi
Đọc thơ “Bút Tre”, người ta cứ ngẫm mà cười. Tiếng cười từ những câu thơ mang đến cho người nghe sự sảng khoái biết nhường nào. Rõ ràng rằng thơ Bút Tre thể hiện được chức năng giải trí của văn học một cách đặc biệt.
Năm 2019, Nhà lưu niệm Bút Tre đã được Nhà nước đầu tư xây dựng ngay trên quê hương ông- Xã Đồng Lương, huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ và nơi đây đã và đang trở thành một địa chỉ đỏ cho người yêu thơ.
Ngày xuân về với Đất Tổ để nghe thơ Bút Tre, về quê hương Đồng Lương thắp cho ông nén hương tại nhà thờ của ông để tri ân với người sáng tạo ra một dòng thơ độc nhất vô nhị, mang tiếng cười sảng khoái đến với muôn người.
Thăng Long | Báo Văn nghệ
