 |
| Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục sau chỉnh trang bước đầu. Ảnh: BẢO LONG/NHÂN DÂN |
Tôi rất tán thành ý tưởng tốt đẹp đó và thấy cần phải làm cho quảng trường này xứng đáng với tên gọi - Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục.
Từ rất lâu rồi, nhiều người trong chúng ta đã không chú ý tới cái tên Đông Kinh Nghĩa Thục, một cái tên có ý nghĩa to lớn đối với lịch sử cách mạng, lịch sử văn hóa dân tộc. Chính vì thế mới để quảng trường có phần nào nhếch nhác, để “hàm cá mập” xuất hiện. Cái đau lòng là tôi cảm thấy tâm thức một số người gắn bó với “hàm cá mập” mà không nghĩ tới cái tên Đông Kinh Nghĩa Thục.
Trước hết Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục là sự ghi nhận một phong trào yêu nước, phong trào cách mạng của dân tộc. Chúng ta hãy quay về lịch sử.
Đầu thế kỷ 20, Pháp hầu như đã hoàn thành quá trình bình định, dẹp yên các cuộc khởi nghĩa yêu nước bên trong Việt Nam (chỉ có phong trào Khởi nghĩa Yên Thế của Đề Thám còn đang hoạt động, nhưng chỉ ở diện hẹp và bị dập tắt hoàn toàn vào năm 1913). Cùng với việc mở rộng quá trình thực dân hoá, tư bản hóa nhằm khai thác thuộc địa một cách hiệu quả nhất, những cơ sở đầu tiên của kinh tế tư sản bắt đầu phát triển trên toàn lãnh thổ Việt Nam, đặc biệt là ở Bắc Kỳ và Nam Kỳ. Song song kinh tế, những tư tưởng tư bản cũng du nhập. Các nhà nho có tư tưởng tiến bộ nhận thức được sự yếu kém của quốc dân, chứng kiến nước Nhật Bản duy tân, đã quyết định phải thay đổi tư tưởng, cách thức học tập trong nước nhằm mục đích tự cường hy vọng một cuộc đổi mới.
Cuối năm 1906, sau khi hội kiến với Phan Bội Châu ở Nhật về nước, Phan Chu Trinh đã gặp gỡ Lương Văn Can và nêu ý định thành lập một trường học kiểu mới, giống mô hình của trường Khánh Ứng Nghĩa Thục ở Nhật. Đó là ngôi trường do học giả Fukuzawa Yukichi thành lập năm 1868 dưới thời Thiên hoàng Minh Trị theo mô hình “public school” của nước Anh bao gồm việc truyền bá bốn tính cách quan trọng cho học sinh đó là tính tự cường, ý chí độc lập, óc tháo vát và lòng tự nguyện đóng góp vào các việc công ích, công thiện.
Một thời gian sau, Phan Bội Châu cũng về nước, cùng Phan Chu Trinh, Lương Văn Can và Tăng Bạt Hổ họp tại phố Hàng Đào, quyết định mở trường, lấy tên là Đông Kinh Nghĩa Thục với mục đích: khai chí (trí) cho dân, mở những lớp dạy học không lấy tiền. Đông Kinh là tên trường, Nghĩa Thục là trường làm việc nghĩa. Lương Văn Can được cử làm Thục trưởng (Hiệu trưởng). Nguyễn Quyền làm Học giám.
Phong trào có mục tiêu: Nâng cao lòng yêu nước, tự hào dân tộc và chí tiến thủ của quần chúng; Truyền bá một nền tư tưởng học thuật mới và một nếp sống văn minh tiến bộ; Phối hợp hành động với các sĩ phu đã xuất dương và hỗ trợ các phong trào Đông Du của Phan Bội Châu và phong trào Duy Tân của Phan Chu Trinh đang phát triển trong cả nước; Bỏ lối học từ chương, du nhập những tư tưởng mới, phát triển văn hoá, thúc đẩy sử dụng chữ quốc ngữ thông qua các hoạt động giáo dục (dịch, viết sách giáo khoa), báo chí, tuyên truyền, cổ động; Chấn hưng thực nghiệp, mở tiệm buôn, phát triển công thương.
Đông Kinh Nghĩa Thục nhanh chóng trở nên nổi tiếng bên trong Hà Nội, nhiều tỉnh lân cận cũng đã có các hội nhóm mở lớp, xin sách giáo khoa của trường về giảng dạy. Những bài ca xuất phát từ phong trào đã được nhiều người cùng thời học thuộc lòng và được truyền lại tới ngày nay. Nổi bật là là Hải ngoại huyết thư được cụ Lê Đại dịch của Phan Bội Châu. Nhờ vậy bài thơ được lưu hành khắp nước Việt Nam và là nguồn cổ vũ cho phong trào yêu nước đầu thế kỷ 20. Không chỉ dịch thơ, các nhà nho trong phong trào còn sáng tác nhiều bài thơ yêu nước. Ngoài những bài thơ do các nhà nho sáng tác, những bài thơ khuyết danh cũng là nguồn cảm hứng yêu nước cho nhân dân và cổ vũ duy tân. Ví dụ như Á Tế Á ca, Vợ khuyên chồng, Khuyên con...
Ban đầu, chính quyền Pháp cho phép cho Đông Kinh Nghĩa Thục hoạt động hợp pháp, về sau nhận thấy đây có thể là một mối nguy đối với chế độ thuộc địa, vào tháng 11 năm 1907 trường bị chính quyền thực dân buộc phải giải tán và đầu năm 1908, ra lệnh cấm việc hội họp diễn thuyết ở miền Trung và bắt giam Lương Văn Can, sáng lập viên chính của phong trào.
Đông Kinh Nghĩa Thục được đánh giá là một sự đột biến trong tiến trình cách mạng Việt Nam được tổ chức theo một kiểu mẫu mới của các nhà nho tân học khác với một số phong trào yêu nước trước đó và hiện thời. Với phương pháp tuyên truyền vận động mới, giảng dạy mới Đông Kinh Nghĩa Thục mở ra một phương hướng cách mạng mới, bằng hoạt động công khai truyền bá tư tưởng yêu nước, tư tưởng canh tân, nhằm mở mang dân trí, dân sinh, khiến cho nước giàu dân mạnh, xã hội văn minh, tiến tới thực hiện mục đích cuối cùng, giải phóng dân tộc, giành lại nền độc lập, tự do dân chủ cho đất nước.
Chúng ta cần thể hiện sự trân trọng với những di sản do Đông Kinh Nghĩa Thục để lại. Hiện tại tên quảng trường đã có. Cạnh quảng trường đã có phố Lương Văn Can. Trường học và nơi ở của Lương Văn Can ở số 4, số 10 Hàng Đào. Việc mở rộng chỉnh trang quảng trường, bên cạnh mang tới không gian công cộng văn minh hơn, văn hóa hơn, còn là một cơ hội để làm cho không gian ấy một tưởng niệm về một phong trào cách mạng, văn hóa có ý nghĩa truyền bá văn minh và tiến bộ xã hội. Chúng ta có thể đặt tượng bán thân Lương Văn Can, những hình ảnh mang nội dung phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục chẳng hạn…
Mong các nhà kiến trúc thiết kế quảng trường chú ý đến ý nghĩa này.
