Bàn cờ của những nước lớn

Từ mùa hè năm 1953, Pháp đã sa lầy và đang đứng trước bờ vực thất bại, muốn tìm con đường rút ra khỏi cuộc chiến Đông Dương. Các nhân vật cầm quyền ở Pháp khi đó, từ Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Pháp, cho đến Tổng tư lệnh quân viễn chinh, tướng Henri Navare đều công khai tỏ ý muốn kết thúc chiến tranh.

Ngày 26.11.1953, Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố: Nếu Pháp muốn đi đến đình chiến ở Việt Nam bằng thương lượng thì Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sẵn sàng tiếp ý muốn đó của phía Pháp.

Toàn cảnh Hội nghị Geneva - Ảnh: Tư liệu

Trong xu thế hòa hoãn lúc đó, ban lãnh đạo mới ở Liên Xô do N. Khrutchep đứng đầu đã có sự phối hợp với Trung Quốc để đi đến kết thúc chiến tranh Triều Tiên (1950-1953). Họ cũng muốn tiến tới kết thúc chiến tranh Đông Dương. Do sự "năng nổ" của Liên Xô, ngày 18.2.1954, tại Berlin (Đức), Hội nghị ngoại trưởng 4 nước Liên Xô, Mỹ, Anh, Pháp đã thống nhất triệu tập một hội nghị quốc tế ở Geneva (Thụy Sĩ) để giải quyết vấn đề Triều Tiên và lập lại hòa bình ở Đông Dương.

Trật tự thế giới hai cực và cục diện Chiến tranh lạnh đã chi phối kết quả việc giải quyết cuộc chiến tranh Đông Dương bằng một hội nghị quốc tế, với sự tham gia của nhiều cường quốc (Liên Xô, Mỹ, Anh, Pháp, Trung Quốc) khi lẽ ra việc đàm phán để kết thúc chiến tranh phải là công việc chủ yếu giữa các bên tham chiến.

Hội nghị Geneva bắt đầu ngày 8.5.1954, đúng lúc tin tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ của Pháp sụp đổ được loan báo khắp thế giới. Hội nghị có 9 thành viên với tương quan chênh lệch. Phía Pháp gồm Pháp, Mỹ, Anh và 3 chính quyền liên kết với Pháp là Lào, Campuchia và Nam Việt Nam (chính quyền Bảo Đại). Pháp dựa vào Anh và Mỹ, để tạo thế mạnh trên bàn hội nghị, dùng thêm 3 chính quyền liên kết để cản phá Việt Nam và "phá rối" khi cần. Phía Việt Nam Dân chủ Cộng hòa có Liên Xô, Trung Quốc là đồng minh.

Tuy nhiên, Trung Quốc đã tìm mọi cách dàn xếp các vấn đề tại hội nghị theo hướng giành lợi ích tối đa cho Trung Quốc trên cơ sở chia cắt Việt Nam lâu dài (như với Triều Tiên), tạo một "khu đệm" tránh cho Trung Quốc đối đầu trực tiếp với lực lượng của Mỹ, xóa ảnh hưởng của Việt Nam và tăng dần ảnh hưởng của Trung Quốc tại Lào và Campuchia để tăng ảnh hưởng xuống Đông Nam Á.

Đoàn Pháp tránh đàm phán trực tiếp với đoàn Việt Nam. Pháp nắm được mục tiêu và ý đồ của Trung Quốc nên coi Trung Quốc là đối tác đàm phán chính và thỏa thuận ngầm mọi việc với Trung Quốc. Trung Quốc cũng lợi dụng tình thế và cơ hội, gây thêm sức ép cho Việt Nam trên bàn hội nghị để mặc cả với Pháp.

Để tóm tắt về diễn biến Hội nghị Geneva, có thể dẫn nhận xét của học giả Laury Anne Bellessa (Pháp) tại Hội thảo quốc tế chiến thắng Điện Biên Phủ - 50 năm nhìn lại (Hà Nội, 4.2004). Học giả này cho rằng: "Nếu chúng ta đi sâu vào chi tiết các cuộc thương lượng, chúng ta sẽ nhận thấy rằng các điều khoản của hiệp định chỉ để nhằm làm thỏa mãn các cường quốc… Vì muốn bảo vệ quyền lợi của mình ở khu vực Đông Nam Á mà các cường quốc đã tự quy định phần lớn các điều khoản trong hiệp định, không cần tính đến phản ứng của các nước Đông Dương.

Không còn sự lựa chọn nào khác, các nước Đông Dương phải nhượng bộ trước các áp lực rất lớn này… Thắng lợi trên thực địa nhưng tại bàn hội nghị, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa không thể khai thác được thế mạnh quân sự của mình".

Những kết quả không tương xứng

Những gì Việt Nam đạt được ở Hội nghị Geneva cũng đã được khẳng định: buộc Pháp phải rút hết quân và công nhận quyền dân tộc cơ bản của nhân dân Việt Nam là độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ; miền Bắc được giải phóng hoàn toàn và có điều kiện xây dựng những cơ sở vật chất đầu tiên cho chủ nghĩa xã hội trong điều kiện hòa bình; tạo cơ sở pháp lý quốc tế vững chắc để đấu tranh thống nhất đất nước sau đó… Đó là kết quả đáng tự hào của cuộc kháng chiến 9 năm anh dũng, nhiều hy sinh gian khổ của nhân dân Việt Nam.

Đoàn Việt Nam trong phiên khai mạc Hội nghị Geneva - Ảnh: Tư liệu

Tuy nhiên, những kết quả Việt Nam đạt được ở Hội nghị Geneva không tương xứng với thực tế trên chiến trường. Mặc dù Pháp đã thảm bại trong trận quyết chiến chiến lược ở Điện Biên Phủ, muốn rút khỏi "bãi lầy chiến tranh" Đông Dương trong danh dự, Việt Nam đến hội nghị với tư thế của người chiến thắng nhưng lại không có vị thế cao về ngoại giao trên bàn hội nghị. Việc bàn giải pháp cho cuộc chiến Đông Dương không do hai bên trực tiếp tham chiến thảo luận mà do các nước lớn giữ vai trò chính.

Pháp là bên tham chiến trực tiếp nhưng luôn lẩn tránh đàm phán trực tiếp với phái đoàn Việt Nam mà dùng vai nước lớn để thỏa thuận với Liên Xô và đặc biệt là với Trung Quốc. Đoàn đàm phán Việt Nam gặp nhiều bất lợi, bị cô lập, không bảo vệ được những yêu cầu quan trọng của mình.

Thiếu tướng Delteil thay mặt Bộ Tư lệnh quân đội liên hiệp Pháp ký Hiệp định Geneva - Ảnh: Tư liệu

Hội nghị Geneva đã quyết định những vấn đề có liên quan đến các lực lượng kháng chiến ở Lào và Campuchia mà không có sự tham gia của các chính phủ kháng chiến ở 2 nước này. Đại diện cho cả 3 chính phủ kháng chiến ở Đông Dương chỉ có một đoàn đại biểu của Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Việc xác định ranh giới quân sự tạm thời và phân chia khu vực tập kết chuyển quân ở Việt Nam không phải vĩ tuyến 13 - tương ứng với Nha Trang (rồi 16 - tương ứng với Đà Nẵng) theo phương án của Việt Nam, mà là vĩ tuyến 17 theo đòi hỏi của Pháp muốn giữ quyền kiểm soát đường 9.

Việt Nam mất 3 tỉnh khu V và nhiều vùng tự do phía nam vĩ tuyến 17. Ở Lào, lực lượng kháng chiến chỉ được một vùng tập kết gồm 2 tỉnh Sầm Nưa và Phôngxalỳ - nhỏ hơn nhiều so với vùng giải phóng thực tế. Lực lượng kháng chiến Campuchia phải phục viên tại chỗ. Thời hạn tổng tuyển cử để thống nhất Việt Nam không phải là 6 tháng như phương án của Việt Nam, mà là 2 năm.

Dù vậy, việc này đã không thể thực hiện do chính sách can thiệp và xâm lược của Mỹ. Nhân dân cả hai miền Nam - Bắc Việt Nam còn phải đi tiếp chặng đường dài 21 năm với nhiều sự hy sinh, mất mát, đau thương hơn để đạt tới điều lẽ ra đã diễn ra tháng 7.1956.

Theo TS Ngô Vương Anh - Báo Thanh Niên