Có lẽ trước đó chưa từng có một bức tranh minh họa nào khiến cho tôi thấy kinh ngạc như khi xem các bức trong cuốn Bỉ vỏ (Nguyên Hồng) do Nhà sách Đông A và Nhà xuất bản Văn học ấn hành năm 2021.
Bằng một ngôn ngữ hoàn toàn mới mẻ và riêng biệt, minh họa của Hoàng Phượng Vỹ đã khiến cho cuốn sách trở nên lấp lánh và giàu tính nghệ thuật hơn rất nhiều. Những thân phận nhỏ bé, những con người từ giang hồ lưu manh trộm cướp đến người phụ nữ nghèo khổ bị cuộc đời xô đẩy vào chốn tối tăm đáy cùng xã hội, những ân oán và nghĩa tình, tất cả đều được nét vẽ tài hoa của Vỹ khắc họa trong 12 bức tranh. Trong một lần gặp, Vỹ nói với tôi rằng khi vẽ minh họa anh không nệ vào văn chương, anh chỉ đón nhận cái dư chấn của văn chương để vẽ thành tác phẩm của mình. “Chúng là hai tác phẩm độc lập”, Vỹ nói. Quả thực, các minh họa của Vỹ có thể đứng riêng rẽ thành những tác phẩm có âm vọng riêng. Chúng không phải là sự mô tả lại hay diễn giải cho văn chương, chúng không hề lặp lại cái nội dung mà văn chương đã phản ánh. Chúng giống một sự tiếp nối hơn. Như một giấc mơ hay một cơn mộng du đẹp đẽ có thể nối dài thực tại.
|
Tôi nghĩ minh họa của Hoàng Phượng Vỹ đã vượt khỏi giới hạn thông thường của chính nó. Minh họa của Vỹ không hẳn phục vụ nội dung văn học. Nó phục vụ chính Vỹ, hay nói đúng hơn, nó phục vụ cái nhu cầu được thỏa mãn với đam mê nghệ thuật của anh khi văn học như một cái cớ khơi gợi.
Không đơn giản là “trang trí” cho văn chương, các bức vẽ ấy thay vì diễn đạt hay giải thích trực quan cho bài thơ, truyện ngắn nào đấy đã mở ra một thế giới mà ngôn từ không chạm đến được. Hoàng Phượng Vỹ đã từng minh họa cho hàng chục tờ báo và tạp chí, cho nhiều cuốn sách văn học. Từ những bức vẽ bằng bột màu đến các bức vẽ đen trắng bằng mực nho, Vỹ đã cho thấy một phong cách vẽ minh họa độc đáo, gắn liền với cá tính sáng tạo anh đã từng thể hiện một cách quyết liệt và đầy bản lĩnh trong hội họa. Màu của Vỹ đẹp, nhưng các bức đen trắng với cách xử lý hình và nét xuất sắc lại hấp dẫn theo một cách khác. Ở hội họa cũng như minh họa của Vỹ, có thể dễ dàng nhận ra một bố cục chặt chẽ nhưng rốt cuộc ngôn ngữ tạo hình lại lỏng lơi. Chính ở ranh giới của những điều tưởng chừng xa cách ấy, Vỹ đã thể hiện một cái “tôi” thật riêng, thật cá biệt.
|
Một minh họa thông thường mà ta bắt gặp trên sách báo thường mang tính mô phỏng, kể lể, diễn giải. Minh họa của Hoàng Phượng Vỹ tạo ra thứ trừu tượng và hỗn loạn hơn thế. Giống như một lát cắt sắc lẹm vào thế giới của văn chương, những bức vẽ của Vỹ đã nắm bắt được điều quan trọng nhất, chắt lọc nó thành một hình ảnh cô đọng, đồng thời sáng tạo thêm để nó trở nên sống động và đầy tính triết luận. Sự trừu tượng của Vỹ mang tính biểu tượng đầy phóng khoáng. Sự hỗn loạn của Vỹ khơi gợi ngàn vạn cảm xúc. Đôi khi, trong các mảng màu loang lổ, các hình thù méo mó của gương mặt con người, con mèo hay vật thể nào đó, người đọc (và lúc này chính là người xem) bị cuốn hút bởi một cảm giác kì dị, như được chứng kiến sự soi rọi bản thể méo mó của tâm trí hay sự đứt gãy trong mối liên hệ giữa các hình ảnh thực tại.
Có những bức vẽ sử dụng tông màu đơn giản, tập trung vào cặp màu tương phản mạnh như đen - trắng hoặc thêm vài tông rất nhạt, tạo cảm giác đơn sắc nhưng không hề đơn điệu mà trái lại, càng làm nổi bật nét nội tâm sâu sắc của chủ thể, nhân vật trong một bài thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết nào đó. Cũng có khi minh họa của Hoàng Phượng Vỹ với sự xuất hiện của sắc vàng, xanh, đỏ và tím như một sự phá cách. Chúng không hướng tới sự hài hòa thông thường mà tạo ra những đối nghịch, gợi nên sự va chạm giữa những cảm xúc xung đột trong tâm thức con người.
|
Tính ẩn dụ, biểu trưng, tính hình tượng, tính đơn giản hóa và cô đọng, tính mô tả…, tất cả những đòi hỏi thông thường ấy của minh họa đều có trong tác phẩm của Hoàng Phượng Vỹ. Song, thứ khiến cho minh họa của Vỹ trở nên khác biệt, theo tôi chính là, tính hội họa bằng cách vừa tất yếu vừa có chủ đích, vừa khiêm nhường vừa kiêu hãnh, đã vang lên như một thứ âm thanh sắc bén và đẹp đẽ trong một bản giao hưởng dịu dàng. Cái yếu tố hội họa mà mặc dù cố gắng lược bỏ tự do của nó để trở thành một ẩn dụ cho văn học, nó vẫn trở nên nổi trội như không thể khác. Cái yếu tố hội họa khiến cho minh họa của Vỹ trở nên độc đáo, hiếm có. Cái yếu tố hội họa đã được xác tín bằng cả đời sáng tạo nghệ thuật của Vỹ.
Vài ba lần, Hoàng Phượng Vỹ đã vô tình hay cố ý giảm thiểu tính minh họa một cách hơi thái quá. Thậm chí chúng không mô tả nhiều câu chuyện của văn học, chúng là một gợi ý, một sự tiếp nối hay một bí ẩn khác đứng bên cạnh, song song với bí ẩn của ngôn từ. Ở khía cạnh nào đó, đây dường như chính là điểm yếu của minh họa. Song tôi lại vô cùng thích thú với sự thất bại ấy của Vỹ. Minh họa không cần hoàn toàn là sự diễn giải, lặp lại tác phẩm văn chương; nó chỉ cần bám víu vào một yếu tố, một khía cạnh, nhưng là yếu tố, khía cạnh có tính chất cốt lõi hoặc khai mở của tác phẩm văn học để “viết” tiếp những điều mà văn nhân còn để ngỏ.
Đôi khi minh họa của Hoàng Phượng Vỹ giàu tính hội họa quá mức cần thiết, tôi vẫn nửa đùa nửa thật nói với anh câu đó. Nhưng rồi cuối cùng tôi nhận ra, mỗi tác phẩm hội họa có lẽ cũng là một minh họa. Hội họa, trong vẻ lộng lẫy tự tại của nó, đôi khi khiến người ta lầm tưởng rằng nó đứng ngoài nghĩa vụ minh giải điều gì. Thế nhưng, nếu lặng ngắm thật lâu, ta sẽ nhận ra mỗi bức tranh ở một khía cạnh nào đó đều là một minh họa cho cuộc sống và cách con người cảm nhận về cuộc sống. Mỗi bức tranh đều soi bóng cả những điều mà con người không thể nhìn thấy qua một lăng kính khác.
Và như vậy, hội họa không còn tách biệt với khái niệm minh họa. Nó mang trên mình sứ mệnh phơi bày và làm sáng tỏ những điều trừu tượng nhất - những điều về con người, cuộc đời và thời đại - qua ngôn ngữ lặng thầm của nghệ thuật. Những bức vẽ của Hoàng Phượng Vỹ, dù là minh họa hay hội họa, đã khiến tôi nhận ra điều ấy với ít nhiều bối rối, ít nhiều hân hoan, bởi cái câu hỏi có vẻ ngô nghê và cũng có vẻ minh triết đã vang lên trong tôi: Chúng ta (nhận thức của chúng ta, lý trí của chúng ta), hay là nghệ thuật, có thể hiểu hơn về thế giới?
