Ngay sau khi Thế chiến thứ nhất kết thúc, châu Âu ngập tràn tro tàn và hoài niệm buồn bã. Công chúng từng mải mê với những đường cong lãng mạn của Art Nouveau giờ đây khát khao một ngôn ngữ mới: gọn gàng, dứt khoát và đầy hy vọng. Trong không khí tái thiết ấy, Paris trở thành nơi hội tụ của khát vọng “đổi mới toàn diện” khi vào cuối tháng tư năm 1925, “Triển lãm Quốc tế về Nghệ thuật Trang trí và Công nghiệp Hiện đại” Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes khai mạc. Hơn 15 triệu lượt khách đến từ 20 quốc gia đã chiêm ngưỡng gian trưng bày trải dài từ nội thất khắc họa bằng ngà voi, gỗ sơn mài đến các tác phẩm thủy tinh chạm khắc tinh xảo, điểm xuyết bằng chrome bóng loáng – tất cả như tuyên ngôn cho một “chủ nghĩa trang trí hiện đại” đầy tự tin.
 |
| Triển lãm Quốc tế về Nghệ thuật Trang trí và Công nghiệp Hiện đại ở Paris 1925. |
Tinh thần táo bạo của Chủ nghĩa lập thể (Cubism) cùng lý tưởng kỷ luật máy móc của Chủ nghĩa vị lai (Futurism) đã hòa quyện với giáo điều “form follows function” của Bauhaus, đặt nền móng cho một hình thức vừa thẩm mỹ vừa thực dụng. Cùng lúc, làn sóng hứng khởi từ khám phá lăng mộ Tutankhamun năm 1922 thổi vào phong cách này những họa tiết Ai Cập cổ đại; trong khi mỹ thuật Aztec và nghệ thuật châu Phi mang đến hơi thở nguyên sơ, huyền bí. Kết quả là một ngôn ngữ thiết kế mới: hình khối rõ ràng, tỷ lệ đối xứng mạnh mẽ và chất liệu sang trọng, phản ánh đúng tinh thần “vượt lên từ đổ nát” của thập niên 1920.
Ngay sau khi phong cách mới bừng lên ở Paris, Art Deco nhanh chóng chinh phục khắp châu Âu. Tại thủ đô nước Pháp, hàng loạt công trình như Théâtre des Champs-Élysées và Villa Empain ở Brussels trở thành “điểm nóng” cho những ai khao khát vẻ đẹp hình học và ánh thép bóng loáng. Ở phía bắc, London đáp lại bằng Savoy Court – với tấm biển thép không gỉ uốn cong, phản chiếu ánh đèn đường – và ngôi nhà St Olaf, nơi những mặt tiền mạ vàng và họa tiết trang trí tinh xảo đã khiến kiến trúc dân dụng mang dáng dấp hoàng gia.
 |
Khi Art Deco vượt đại dương, nước Mỹ biến những đường nét đối xứng ấy thành kỳ quan đô thị. Tòa nhà Chrysler và Empire State ở New York không chỉ thách thức trọng lực với những tầng cao chót vót, mà còn khoác lên mình bề ngoài với các chi tiết inox và kính sơn mài, làm nên biểu tượng cho thời đại công nghiệp. Bên trong Radio City Music Hall và các khách sạn sang trọng, ánh đèn neon được bố trí khéo léo, tương phản với họa tiết tia nắng cách điệu, như một vở kịch về tốc độ và sự xa hoa. Ở Chicago, Merchandise Mart – trung tâm thương mại khổng lồ khai trương năm 1930 – gây ấn tượng với mặt tiền ziczac, bề mặt crom và màn kính chịu lực, mở đường cho mô hình tòa nhà “máy móc hóa” trong kiến trúc thương mại.
 |
| Merchandise Mart – trung tâm thương mại khổng lồ khai trương năm 1930. |
Không chỉ gói gọn ở châu Âu và Bắc Mỹ, Art Deco còn len lỏi vào các đô thị ở châu Á và châu Đại Dương. Từ Bombay đến Calcutta, rồi Melbourne, người ta nhìn thấy lại hình bóng phong cách ấy qua những rạp chiếu phim trang trí hoa văn mặt trời mọc, ban công cong mềm mại và khung cửa sổ sọc dọc thẳng tắp.
Tại Nam Mỹ, Buenos Aires và São Paulo cũng tự hào sở hữu các trung tâm mua sắm lộng lẫy và ga tàu điện ngầm được ốp cột trụ bóng loáng, tranh tường khảm thủy tinh lấp lánh. Trên lục địa châu Phi, Cairo đón nhận Art Deco như một cầu nối giữa quá khứ huy hoàng và hiện đại: các khối hình học vươn lên từ nền cổ kim, kết hợp khéo léo với họa tiết Ai Cập cổ đại, gợi nhắc đến lịch sử đồng thời tôn vinh tầm nhìn tương lai.
Như vậy, ở bất cứ châu lục nào, Art Deco chưa bao giờ chỉ là một trào lưu nhất thời; nó đã thấm sâu vào cảnh quan đô thị và tâm thức người nhìn, để rồi mỗi nền văn hóa lại thêm thắt, biến tấu cho phù hợp với nhịp sống bản địa, khiến sức lan tỏa của phong cách này vẫn dai dẳng bất kể thập niên.
Di sản thị giác của Art Deco không chỉ gói gọn trong những khối hình khối vững chãi trên mặt tiền tòa nhà, mà còn lan tỏa sâu rộng vào hầu hết mọi khía cạnh của đời sống thẩm mỹ. Trong lĩnh vực thiết kế đồ họa, những poster quảng cáo cho xe hơi xa xỉ, tàu biển lộng lẫy hay thậm chí thương hiệu rượu vang danh tiếng đã vượt qua giá trị thương mại ban đầu để trở thành tác phẩm sưu tập. Chỉ riêng cuộc đấu giá “Art Deco at 100” tổ chức tại Swann Galleries đã thu về hơn 400.000 USD cho 100 poster trăm tuổi, minh chứng cho sức hấp dẫn mãnh liệt của hình ảnh đường nét mạnh mẽ, màu sắc tương phản và bố cục đối xứng – thứ ngôn ngữ đồ họa đi thẳng vào cảm quan, bất chấp thời gian.
 |
Trong thế giới thời trang và nội thất, Paul Poiret và Emile-Jacques Ruhlmann là hai cái tên đã khai phá những form cắt táo bạo cùng vật liệu thượng hạng. Poiret, với những chiếc váy cắt cúp hình học, tôn lên dáng người theo cách hoàn toàn mới; Ruhlmann, bằng gỗ quý sơn mài và ngà voi, đã biến không gian sống thành một bức tranh trang trí khổng lồ, nơi “form follows fantasy” (hình khối phục vụ vẻ đẹp). Những thiết kế này không chỉ là hiện tượng thời thượng của thập niên 1920–30, mà còn mở đường cho phong cách nội thất và trang phục “hình học” đương đại, khi các nhãn hiệu cao cấp và các nhà mốt quốc tế ngày nay vẫn tìm về nguồn cảm hứng đó.
 |
Trên màn bạc và trang sách, Art Deco đã thắp sáng thần thái của kỷ nguyên mới. F. Scott Fitzgerald trong “The Great Gatsby” đã dùng hình ảnh tòa nhà chọc trời, trang trí neon và tiệc tùng xa hoa như ngọn hải đăng dẫn dắt cảm xúc thời thượng giữa những con chữ, trong khi bộ phim “Metropolis” của Fritz Lang dựng lên thành phố tương lai với tòa tháp sáng bóng và dãy đèn điện rực rỡ, khiến khán giả kinh ngạc trước sức mạnh của kiến trúc – kỹ nghệ và nghệ thuật trong cùng một khung hình. Nhờ đó, Art Deco không chỉ dừng lại ở trang trí, mà còn trở thành biểu tượng văn hóa, là bản hòa âm của hình khối, ánh sáng và khát vọng chinh phục “tương lai”.
Bước sang thế kỷ 21, Art Deco không chỉ dừng lại ở hoài niệm về một kỷ nguyên đã qua mà còn được tái khám phá mạnh mẽ qua chuỗi sự kiện triển lãm mang tầm cỡ quốc tế. Tại Brussels, “Echoes of Art Deco” tại Villa Empain đem đến góc nhìn mới mẻ, khi những món đồ nội thất, tranh khắc gỗ và kính màu được trưng bày cạnh những bản vẽ kỹ thuật nguyên gốc, khơi lại nguồn cảm hứng cho giới thiết kế đương đại. Xa hơn về phía tây, Poster House ở New York khiến người xem say mê trước bộ sưu tập poster quảng cáo thập niên 1920–30, nơi từng nét mực in trên giấy cũ vẫn giữ nguyên sức sống của một phong cách tuy cổ điển nhưng vô cùng hiện đại. Ngay tại thủ đô Paris và London, Bảo tàng Nghệ thuật Trang trí và Victoria & Albert Museum liên tiếp tổ chức những buổi triển lãm kỷ niệm tròn 100 năm, không chỉ minh chứng tầm ảnh hưởng đa tầng của Art Deco, mà còn mời gọi công chúng suy ngẫm về vai trò của trang trí trong kiến trúc và đời sống hiện đại.
Tuy nhiên, cùng với hào quang trăm tuổi, Art Deco ngày nay phải đối mặt với bài toán nghiêm túc về tính bền vững. Khi tình trạng biến đổi khí hậu buộc ngành xây dựng và thiết kế phải tiết giảm tiêu thụ năng lượng và nguyên vật liệu, những khối hình khối bóng bẩy từng gắn liền với thép, kính và nhựa cao cấp giờ được kiến trúc sư và nhà sản xuất chất liệu tái chế ưu tiên lựa chọn. Họ tìm cách giữ lại tinh thần xa hoa của Art Deco qua việc tinh giản hoa văn, sử dụng kính tiết kiệm năng lượng, đèn LED thay thế cho hệ thống chiếu sáng halogen cũ kỹ, đồng thời áp dụng kỹ thuật xây dựng modular để cắt giảm lượng phát thải carbon. Trong thế kỷ mới, Art Deco đang chuyển mình từ biểu tượng của sự thịnh vượng sang hình mẫu của “xa xỉ có trách nhiệm”, chứng tỏ rằng vẻ đẹp và bền vững không hề mâu thuẫn nếu được tiếp cận với nhận thức và công nghệ phù hợp.
