Nhà thơ Đào Quốc Vịnh đã có 5 tập thơ được xuất bản với những dư chấn đáng nể. Chả biết vì nhẽ gì mà năm 2023 anh rẽ ngang sang văn xuôi với tiểu thuyết Những đôi mắt khoảng trời, ẵm ngay giải thưởng Hội Nhà văn năm đó ở hạng mục Văn học thiếu nhi. Và đầu năm 2025 cuốn tiểu thuyết thứ hai ra đời cũng nặng ký với hơn 400 trang khổ lớn, gần 150 ngàn từ cô đọng mang cái tên rất gợi Mùi rơm rạ. Viết về nông thôn nông nghiệp với những số phận gắn với ruộng đồng chăng? Cầm cuốn sách trên tay tôi tự hỏi như thế.
Nhưng tôi đã lầm. Đó là một câu chuyện tình được đặt nơi phố phường, với các nhân vật trí thức trong một khoảng thời gian không dài chỉ khoảng hơn ba năm trước đổi mới.
Nhân vật chính của tác phẩm là cặp vợ chồng Khang - Thanh, đều là giáo viên giảng dạy tiếng Nga. Đôi vợ chồng này vượt qua mọi trở ngại để yêu và lấy được nhau.
Tình yêu chồng vợ và sự lo toan mưu sinh được kể theo tuyến tính xuyên suốt từ đầu đến cuối tiểu thuyết. Bám vào nó là các số phận người cùng với những sự việc xảy ra như một bức tranh tổng thể nói về một giai đoạn xã hội giao thời nhập nhoạng do dự giữa cái cũ cố trì níu với cái mới đang hình thành. Tất cả tạo ra sức cuốn hút của tác phẩm. Trước hết là việc triển khai tình huống logic với nhịp truyện nhanh, các chi tiết được trình bày một cách mộc mạc không hề có sự cường điệu khoa trương. Đọc tác phẩm ta thấy gần với tác phẩm phi hư cấu bởi tính chân thật của nó.
|
Khang và Thanh là hai nhân vật chủ đạo xuyên suốt tác phẩm. Được kể ở ngôi thứ nhất nên Khang bộc lộ tâm trạng một cách đầy đủ và rõ ràng nhất, các sự việc đều được thể hiện dưới góc nhìn của nhân vật này. Là một giảng viên đại học, Khang là một trí thức thực thụ, có sự nhạy bén của một con người thông minh có học hành tử tế. Hơn nữa vốn gốc gác nhà nông nên ở anh còn có bản tính cần cù chăm chỉ. Đặc biệt Khang đã từng là lính trận nên ở anh toát lên tính cách thẳng thắn dũng cảm, dám đối đầu với sự bất công, dám trực diện chống lại cái ác, cái ti tiện của những kẻ tiểu nhân dốt nát vỗ ngực đại diện tập thể… để tìm lối đi cho mình. Vốn đẹp trai nên Khang có cả chất đào hoa lãng tử. Nếu đếm sơ sơ các nhân vật nữ yêu Khang cũng có tới gần chục nàng từ các bạn bè nông thôn như Sơn, Đào, Nơ… các bạn học và đồng nghiệp như Minh Khuê, Thanh Tú, Kiều Anh và cô Liên y tá… Nhưng anh biết đấu tranh để chiến thắng cám dỗ, vượt qua bản năng để không sa đọa, giữ vẹn nguyên tình yêu với người vợ phương xa. Có thể nói đây là một mẫu người đàn ông bản lĩnh, tràn đầy sức sống và đầy năng lực.
Thanh - vợ Khang - là một trí thức xinh đẹp, dịu dàng, chung thủy và bao dung. Thanh cũng xuất thân từ nông thôn nên có những nét tương đồng với Khang. Thanh chân thành nhưng không cả nể. Đặc biệt cô còn thể hiện sự phản kháng theo cách riêng của mình. Cô biết yêu và luôn chung thủy với người mình yêu. Dù cho bị đặt điều vu khống nhưng cô đã dũng cảm công khai tự minh oan cho mình không điều qua tiếng lại. Hiếm có một phụ nữ có bản lĩnh đến thế. Chấp nhận hoàn cảnh nghiệt ngã nhưng Thanh vẫn giữ được sự cao khiết bằng cách của riêng mình. Có người con gái nào từ trong bụng mẹ đã phải chịu mọi tai ương: bố tức tưởi mất sớm vì hậu quả cải cách ruộng đất, đói khát học đến đỗ đại học lại phải đi bộ đội dù nhà đã có ba anh trai đang tại ngũ. Vào đại học sư phạm, tu nghiệp tại nước ngoài nhưng về nước không xin được việc, cuối cùng lại phải bỏ nghề để đi xuất khẩu lao động tại Liên Xô. Hai đứa con chết yểu khi còn trong bụng mẹ là nỗi đau, nỗi xót xa không thể nguôi của vợ chồng Khang Thanh…
Rất mừng là cuối cùng sau bao nhiêu giông bão cuộc đời, hai vợ chồng đã được sum họp, thực hiện được ước mơ là có một nơi ăn chốn ở đàng hoàng. Nhưng suốt cả tiểu thuyết người đọc lúc nào cũng hồi hộp căng thẳng từ những chi tiết mà trong đó tính mạng, sự nghiệp của Khang bị thử thách; nơm nớp lo anh có vượt qua được bản năng không để giữ gìn hạnh phúc gia đình khi người vợ ở xa. Tạo được ấn tượng như vậy rất khó, không phải nhà văn nào cũng làm được. Đó là thành công của tác giả.
Tiểu thuyết Mùi rơm rạ dung nạp một hệ thống nhân vật đồ sộ. Thống kê sơ sơ số lượng nhân vật có thể lên tới gần con số nửa trăm. Hệ thống nhân vật này được phát sinh và phát triển theo hành trạng của hai nhân vật chính. Ngoài chức năng làm sáng lên phẩm chất của nhân vật chính thì mỗi nhân vật phụ này đều có tính cách riêng, số phận riêng đem lại cảm xúc mạnh cho người đọc. Đó là cha mẹ của Khang và Thanh tận tụy lo lắng xót thương con, mong cho con cái hạnh phúc nhưng lúc nào cũng sợ sệt đến mức cực đoan vì sợ con sa ngã. Là ông Hạnh làm đến chức thứ trưởng dẫu thương cháu nhưng vẫn cố tỏ ra lạnh lùng, là chị Giang - một tấm gương đoan chính, là anh Kế dẫu nghèo khổ nhưng sống thẳng thắn trượng nghĩa, là Hải trưởng bộ môn biết động viên giúp đỡ người tài, là Khiến, Lê Đức chân thành…. Có những nhân vật chỉ thoáng qua mà vẫn nhớ như giảng viên Quý với động tác đổ bơ gạo dàn mỏng lên giấy roki, dùng que đóm gảy từng hạt sạn để người đồng nghiệp của mình có miếng cơm ngon. Những chi tiết như vậy rất tươi và chỉ Đào Quốc Vịnh mới đưa được vào tác phẩm một cách tự nhiên như thế.
Nhiều nhân vật có số phận nghiệt ngã như Tú - anh trai cả của Thanh vì bị ép đấu tố chính bố đẻ để rồi sống trong dằn vặt. Chị Đương là chị dâu thứ của Thanh sau khi chồng hy sinh ở vậy nuôi con, được mẹ chồng thương quý coi như con gái đứng ra gả cho một thương binh. Ai ngờ anh chồng ám ảnh bởi chiến tranh nên suốt ngày lôi vợ đánh đập, trút căm thù… đứa con gái con liệt sỹ thương mẹ uất ức đến tâm thần. Rồi nhân vật Thụy, người bán nhà cho Khang cũng có số phận nghiệt ngã không kém.
Một mảng nhân vật sáng nữa là tập hợp những cô gái từng yêu Khang. Họ là những Sơn, Đào, Nơ ở quê, là những Kiều Anh, Minh Khuê, Liên ở trường Đại học. Họ là những người dám yêu hết mình nhưng biết dừng lại để giữ giá trị tốt đẹp cho mình cho bạn.
Những nhân vật kể trên cùng với hai nhân vật chính đã khẳng định phẩm chất tốt đẹp bao dung nhân ái, vượt lên hoàn cảnh vượt lên bản thân để mưu cầu hạnh phúc cho mình và cho xã hội của người Việt.
Mùi rơm rạ còn một tuyến nhiều nhân vật mang tính phản diện như các thầy giáo Nhẫn, Hồng, Lý, giáo sư Ngọc, cán bộ Nguyễn Phấn… Chúng dốt nát hãnh tiến, tham lam dâm dục, thủ đoạn đê hèn. Người đọc kinh tởm những thủ đoạn của Nguyễn Phấn trong cải cách ruộng đất, phẫn uất với những vô lý của cơ chế điều hành xã hội để những kẻ như Hồng, Lý, Nhẫn, Ngọc và một mớ cơ quan công quyền lợi dụng. Bản chất lưu manh chính trị của bọn này được hậu thuẫn bởi thói quan liêu trong xã hội bao cấp. Nhiều chủ trương trở thành sự cấm cản nhiêu khê, từ những mảnh thư tay nguệch ngoạc, từ những câu rỉ tai không chính thức của người có quyền chức mà trắng đen lẫn lộn, phải trái nhập nhòa từ đó gây ra biết bao câu chuyện đau lòng. Rất may, những kẻ như thế cuối cùng cũng phải trả giá. Điều này thể hiện niềm tin của tác giả vào công lí, đạo trời.
Tôi chắc chắn rằng Đào Quốc Vịnh viết Mùa rơm rạ không phải với mục đích ôn nghèo kể khổ mà anh muốn chuyển thông điệp đến với lớp trẻ hiện nay: Trước khi phát triển như hiện nay thì xã hội đã có một thời biến động, khó khăn. Những con người của thời ấy bằng nghị lực đã vất vả bươn trải sống đúng với bản chất cao quý của người Việt để xây dựng gia đình và xã hội như hôm nay. Cái gốc rễ ấy cần được lớp trẻ ngày nay vun đắp để cuộc sống xã hội ngày càng phát triển.
Để kết thúc bài viết này, theo chủ quan tôi cho rằng Mùi rơm rạ là cuốn tiểu thuyết hay mang nhiều ý nghĩa lớn lao. Tác giả Đào Quốc Vịnh đã thành công, anh đã ghi dấu ấn quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của mình. Xin chúc mừng nhà văn.
