Một hiện tượng xuất bản "đột xuất" gần đây tại Việt Nam rất đáng được các nhà điều tra xã hội học, những người quan tâm về cái gọi là "văn hóa đọc" của thanh thiếu niên nên lưu tâm chú ý: đó chính là việc tổ chức dịch và xuất bản cuốn tiểu thuyết đam mỹ Trung Quốc Tình yêu đau dạ dày (Tên nguyên bản: 胃疼的爱情 (Vị thống đích ái tình), tác giả Điệp Chi Linh) của Công ty cổ phần sách Bách Việt. Đây là cuốn tiểu thuyết đam mỹ đầu tiên chính thức được xuất bản tại Việt Nam. Sự xuất hiện của cuốn sách là bước thăm dò dè dặt đưa tiểu thuyết đam mỹ Trung Quốc "đàng đàng chính chính" xuất hiện trong đời sống đọc của một bộ phận các nữ thanh thiếu niên Việt Nam, những người nhiều năm nay đã say mê đọc và lưu truyền cho nhau những bản dịch tiểu thuyết đam mỹ qua mạng internet. Phần lớn (không phải là toàn bộ) những bản dịch đam mỹ tiếng Việt trên internet đều được xử lý qua hai công đoạn: dịch "thô" bằng phần mềm dịch thuật QuickTranslator, rồi được "tinh chế" lại dưới sự biên tập của một hoặc nhiều nữ thanh thiếu niên say mê đam mỹ tiểu thuyết khác - những người hoàn toàn không biết tiếng Trung. Đây cũng là một hiện tượng dịch thuật đặc sắc, rất đáng lưu ý trong đời sống văn học mạng tại Việt Nam.

Bìa sách "Tình yêu đau dạ dày"

Có vẻ như Tình yêu đau dạ dày đã hoàn thành xuất sắc sứ mệnh của mình, bởi vì đến thời điểm hiện tại (2013) đã có thêm hai cuốn tiểu thuyết đam mỹ Trung Quốc nữa đang hiện diện tại thị trường sách dịch Việt Nam là Sorry Sorry của Kim Quốc Đống (Công ty cổ phần sách Văn Việt) và gần đây nhất chính là Cuộc sống đại học xui xẻo của Phong Lộng (Công ty cổ phần sách Bách Việt, nhân đà của Tình yêu đau dạ dày mà thừa thắng xông lên "dấn tiếp" quyển thứ hai). Nếu so với những tác phẩm á văn học khác của Trung Quốc như tiểu thuyết ngôn tình, tiểu thuyết võng du và tiểu thuyết xuyên không đang thịnh hành, tràn ngập thị trường sách dịch Việt Nam hiện nay thì với chỉ 3 cuốn sách thực sự không phản ánh đúng được vị thế và mức độ ảnh hưởng của loại hình sáng tác đam mỹ tiểu thuyết trong đời sống đọc của tầng lớp thanh thiếu niên Việt Nam, nhất là các nữ thanh thiếu niên, những người họ tự gọi và được người khác gọi bằng một các tên chung: các "hủ nữ" (腐女 (ふじょし) fujoshi: một quần thể nữ sáng tác đam mỹ tiểu thuyết và có sở thích đọc đam mỹ tiểu thuyết).

Đam mỹ tiểu thuyết 耽美小说 có nguồn gốc từ văn học cận đại Nhật Bản nhưng lại biến thiên, di thực và phát triển thành một loại hình sáng tác nổi bật ở Trung Quốc hiện nay. Đam mỹ tiểu thuyết được các nhà nghiên cứu Trung Quốc đánh giá là một trong những hiện tượng "á văn hóa" lớn nhất trong mười năm đầu thế kỷ XXI ở nước này(1). Trước khi được xuất bản công khai vào năm 2007, đam mỹ tiểu thuyết ở Trung Quốc vốn là một hiện tượng văn học mạng nổi trội với một lực lượng độc giả (hầu hết là nữ thanh thiếu niên) hùng hậu. Là một loại hình sáng tác tương đối đặc biệt, đam mỹ tiểu thuyết những năm gần đây đang là đối tượng nhận được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều ngành khoa học xã hội khác nhau như: văn học, tâm lý học, xã hội học... đặc biệt là trong nghiên cứu văn học "giới" (gender) của Trung Quốc.

Nếu xét về nguồn gốc, đam mỹ tiểu thuyết và fanfiction vốn là hai loại hình sáng tác có nguồn gốc khác nhau: một từ phương Đông và một từ phương Tây. Theo nhà nghiên cứu Hứa Hội (Xu Hui 许会), đam mỹ 耽美 (tiếng Nhật đọc là "Tanbi"), là một từ xuất hiện trong trường phái "duy mỹ" (một trong ba trường phái phản đối "chủ nghĩa tự nhiên" shizenshugi) của văn học cận đại Nhật Bản. Trường phái "duy mỹ" còn có các tên gọi khác như "duy mỹ chủ nghĩa", hay "trường phái tân lãng mạn" với đại diện tiêu biểu là 谷崎 潤一郎 Tanizaki Jun'ichirō (tác giả của những cuốn tiểu thuyết nổi tiếng như: 春琴抄Shunkinshō, 細雪Sasameyuki). Từ trường phái duy mỹ, dần dần diễn sinh thành trường phái "Tanbi" (耽美派 たんびは) (The Aesthetic School Tanbiha), với mục đích ban đầu là phản đối lại xu hướng bộc lộ phương diện thô lậu xấu xí trong nhân tính của chủ nghĩa tự nhiên. Trường phái Tanbi theo đuổi vẻ đẹp của các bộ phận trên cơ thể con người, say sưa hưởng thụ cái đẹp của thân thể, đồng thời truy cầu những ý nghĩa văn học của cái đẹp đó. Tanbi (耽美), nguyên nghĩa chính là sự chìm đắm trong cái đẹp, hưởng thụ cái đẹp. Những thập niên đầu của thế kỷ XX, trường phái Tanbi bao trùm một phạm vi sáng tác rất rộng: từ tiểu thuyết võ hiệp, huyền ảo, suy lý huyền hoặc, đến tiểu thuyết đồng tính luyến ái... nhưng sang đến thập niên 60, 70 của thế kỷ XX, trường phái Tanbi thoái trào, và từ "Tanbi" lúc này chỉ còn được dùng chủ yếu trong giới manga (truyện tranh) Nhật Bản, chỉ những bộ manga miêu tả tình yêu (có quan hệ tình dục) giữa các nhân vật "mỹ nam". Vì thế, tại Nhật Bản ngày nay, "Tanbi" được xem là một trong những tên gọi khác của manga boy’s love(2) .

Fanfiction (hay thường được gọi là fanfic), là một dạng thức "tái sáng tác" (sáng tác lần thứ hai) (recreation) của người hâm mộ dành cho các nhân vật của một tác phẩm nào đó ("tác phẩm gốc" có thể là manga, anime, phim, tiểu thuyết). Người hâm mộ vì quá yêu thích một nhân vật nào đó trong tác phẩm gốc nên sử dụng lại các nhân vật đó, viết tiếp, hoặc viết lại một câu chuyện khác về họ theo tưởng tượng của mình (nội dung có thể không liên quan đến tác phẩm gốc), những sáng tác đó gọi là fanfiction. Theo khái thuật của nhà nghiên cứu Yang Ling (杨玲 Dương Linh), fanfiction xuất hiện lần đầu ở phương Tây vào những năm 60 của thế kỷ XX, có quan hệ mật thiết với sự phát triển của dòng phim truyền hình khoa học viễn tưởng, trong đó Slash (còn được gọi là m/m slash: tà tuyến văn học) (miêu tả quan hệ tình yêu giữa hai người đàn ông) là một trong những hạt nhân quan trọng khi nghiên cứu về fanfiction(3).

Tuy nhiên, dạng fanfiction được lan rộng ở châu Á lại chính là từ Dōjinshi của Nhật Bản. Về cơ bản, Dōjinshi どうじん (同人誌, Đồng nhân chí) ở Nhật Bản chính là một dạng fanfiction như ở phương Tây. Chữ "同人" được dùng với nghĩa: những người cùng sở thích, cùng chung niềm đam mê. Dōjinshiどうじん同人誌 là thuật ngữ chỉ những sáng tác "cải biên" từ tác phẩm gốc, đó là sự sáng tác lại từ nguyên tác của cộng đồng những người yêu thích manga và anime. Từ Nhật Bản, qua Đài Loan, dōjinshi ồ ạt tấn công vào Trung Quốc đại lục, cộng hưởng với đam mỹ tiểu thuyết thành một làn sóng văn học đồng nhân càn quét các diễn đàn văn học mạng Trung Quốc những năm đầu thế kỷ XXI.

Tuy nhiên, yếu tố thúc đẩy cao trào cho làn sóng văn học đồng nhân Trung Quốc lại chính là làn sóng Hàn. Bị phấn khích bởi các màn fan-service giữa các nam thần tượng trong cùng một ban nhạc, các fangirl Hàn Quốc, Nhật Bản đã tưởng tượng và sáng tác những tác phẩm fanfiction về các cặp đôi nam nam trong các ban nhạc đó mà nổi tiếng nhất trong số họ, thành biểu tượng của fanfiction là các cặp đôi YunJae và GengChul (hay còn gọi là HanChul). Làn sóng Hàn đi tới đâu, làn sóng fanfic tràn tới đó. Fanfiction về các cặp đôi K-Pop có một phạm vi ảnh hưởng rộng lớn ở tầm thế giới, trở thành một hiện tượng phổ biến đến mức nhắc đến K-Pop, bất cứ một tín đồ nào cũng nghĩ ngay đến fanfiction. Fanfic còn xuất hiện trong các bộ drama khi nói về các ban nhạc nam như trong Dangerous Love với sự tham gia diễn xuất của ban nhạc TVXQ hay You are beautiful với sự tham gia diễn xuất của diễn viên Jang Geun Suk và Lee Hongki của ban nhạc F.T.Island.

Làn sóng fanfiction tràn vào Trung Quốc, tiếp sức cho văn học đồng nhân biến loại hình sáng tác này trở thành một hiện tượng á văn học đặc biệt có tầm ảnh hưởng đối với tầng lớp thanh thiếu niên Trung Quốc những năm gần đây. Điểm chung giữa fanfiction và đam mỹ tiểu thuyết: cả hai đều viết về tình yêu nam-nam. Vì thế giữa fangirl và hủ nữ cũng có những độ giao thoa nhất định: phần lớn những người thích đọc fanfiction cũng là những hủ nữ và ngược lại. Nhưng đôi khi hủ nữ không nhất định phải là một fangirl, họ có thể đọc fanfiction như một tác phẩm độc lập không bị ràng buộc bởi tình yêu và lòng hâm mộ dành cho thần tượng như các fangirl.

Chỉ trong một thời gian ngắn, fanfic đã trở thành một hiện tượng đọc nổi bật trong đời sống văn học mạng tại Việt Nam - Ảnh: internet

Việt Nam không nằm ngoài vùng phủ sóng của làn sóng Hàn. Và khi làn sóng Hàn đổ bộ vào Việt Nam, các forum về các ban nhạc Hàn Quốc được thành lập cũng là lúc fanfiction hiện diện trong đời sống của các fangirl Việt Nam. Một điểm tương đối đặc biệt là ở Việt Nam fanfiction hầu như xuất hiện cùng lúc với đam mỹ tiểu thuyết và Dōjinshi, hay nói cách khác là sự xuất hiện của cái này kéo theo sự xuất hiện của cái kia và ngược lại. So với các nước khác trong khu vực, tuy tiếp nhận khá muộn, nhưng trào lưu fanfiction tràn vào Việt Nam khi làn sóng Hàn đang ở đỉnh cao vì thế chỉ trong một thời gian ngắn fanfic đã trở thành một hiện tượng đọc nổi bật trong đời sống văn học mạng tại Việt Nam.

Hiện tượng đọc này, trước khi được các nhà nghiên cứu quan tâm chú ý thì đã khiến báo chí viết cho thanh thiếu niên Việt Nam "bối rối". Thuật ngữ "fanfic" xuất hiện trong các bài báo phê phán, chỉ trích về làn sóng Hàn, về "xu hướng thần tượng hóa mù quáng" của giới trẻ, về sự đọc dẫn tới "lệch lạc tư tưởng, giới tính"(4), về một bộ phận nữ thanh thiếu niên có "sở thích kỳ cục", thậm chí nặng nề hơn là là có sở thích "biến thái". Một câu hỏi đặt ra: tại sao một hiện tượng văn học bị cho là "lệch lạc" như vậy lại là một hiện tượng văn học phổ biến trong nữ thanh thiếu niên toàn châu Á, không phải chỉ ở Việt Nam? Đam mỹ tiểu thuyết và fanfiction có phải là một "công cụ", một thứ "đồ chơi" để bổ khuyết những thiếu vắng trong tình cảm của một quần thể nữ(5), một phương thức để 'thỏa mãn" "tính dục" an toàn(6) như các nhà nghiên cứu văn học giới tại Trung Quốc đã chỉ ra? Điểm đáng lưu ý là: quan điểm của giới nghiên cứu đam mỹ tiểu thuyết nói riêng và văn học đồng nhân Trung Quốc nói chung cho rằng: mặc dù đây là loại hình sáng tác về tình yêu giữa hai người đàn ông nhưng nó không phải là văn học đồng tính. Đam mỹ tiểu thuyết mặc dù không viết về "nữ" (thậm chí nhân vật nữ trong đam mỹ tiểu thuyết thường là nhân vật phản diện) nhưng theo nhiều nhà nghiên cứu, đam mỹ không thoát được "sự giam cầm" của quy định tính biệt nên dù viết về "nam tính" nhưng thực chất là sự "tự úy" của tính nữ, là một bộ phận của sáng tác nữ (women's writing), là một đối tượng nghiên cứu đặc biệt tiêu biểu cho làn sóng subculture ở châu Á đầu thế kỷ XXI.

Tài liệu tham khảo

1. Yang Ling (Dương Linh) , Fanfiction và đồng nhân văn: sự gặp gỡ của phương Tây và phương Đông, Tế Ninh học viện học báo, kỳ 1, quyển 30, tháng 2/2009, (杨玲, 《粉丝小说和同人文:当西方与东方相遇》, 【期刊】济宁学院学报 2009-02).

2. Tham khảo: Xu Hui (Hứa Hội), Từ duy mỹ đến đam mỹ - Suy nghĩ về hiện tượng văn học đam mỹ Nhật Bản Trung Quốc (From Aesthticism to Tanbism-A Thought on Chinese and Japanese Tanbi Literature), Luận văn thạc sĩ, 2011.

3. Tham khảo: Yang Ling (Dương Linh), Fanfiction và đồng nhân văn: sự gặp gỡ của phương Tây và phương Đông, Tế Ninh học viện học báo, kỳ 1, quyển 30, tháng 2/2009, (杨玲, 《粉丝小说和同人文:当西方与东方相遇》, 【期刊】济宁学院学报 2009-02).

4. Nguyễn Tâm Thùy, Khi học trò nghiện đọc fanfic - truyện về các thần tượng. Nguồn: http://vtc.vn/538-298766/giao-duc/khi-hoc-tro-nghien-doc-fanfic---truyen-ve-than-tuong.htm.

5. Theo 王静, 《亚文化下的耽美小说——小女人们填补情感空缺的玩具》, 【期刊】文学界(理论版) 2010-09-25.

6. Theo 郑丹丹, 《耽美现象背后的女性诉求——对耽美作品及同人女的考察》, 【期刊】, 华中科技大学社会学系; 中国人民大学社会学系浙江学刊 2009-11-15.