Chuyện tách nhập, thay đổi tên gọi các cấp hành chính đang diễn ra hiện nay tưởng lạ nhưng lại là quen. Nếu chịu khó lần lại lịch sử, chúng ta sẽ thấy rất rõ điều này.
Lịch sử nước Nam ta từ năm 938 đến nay, đã rất nhiều lần thay đổi phân cấp hành chính cũng như thay đổi tên gọi các cấp hành chính.
Từ thời nhà Đinh đến thời Tiền Lê, cả nước ta chia làm 10 đạo. Đạo là cấp hành chính trực thuộc nhà nước trung ương. Dưới đạo là châu, động. Đến thời vua Lê Đại Hành, vào tháng 3 năm 1002, ông đổi mười đạo thời Đinh làm lộ, phủ, châu.
Thời nhà Lý, có 5 cấp hành chính, trong đó có 4 cấp địa phương. Nước ta chia làm 24 lộ (phủ, châu, trại). Dưới lộ là huyện, hương, phường, sách, động. Dưới huyện là giáp. Dưới giáp là thôn.
Thời Trần, đơn vị hành chính dưới chính quyền trung ương là lộ, phủ, trấn. Dưới lộ, phủ, trấn là châu, dưới châu là huyện. Đầu đời Trần có 12 lộ, cuối đời Trần lại mở ra 24 phủ, lộ, trấn.
Thời nhà Hồ, cấp hành chính địa phương cao nhất là phủ, lộ, trấn. Nước ta có 24 phủ, lộ, trấn. Dưới phủ là châu. Dưới châu là huyện.
Thời Hậu Lê, Lê Lợi ban đầu chia nước ta thành 4 đạo. Đến 1428 lại chia thành 5 đạo. Dưới đạo là trấn, lộ, huyện, châu và cấp cơ sở là xã. Đến năm 1466 vua Lê Thánh Tông chia nước ta thành 13 đạo thừa tuyên; đổi trấn thành châu, đổi lộ thành phủ. Năm 1490 lại đổi thừa tuyên thành xứ (xứ Nghệ An, xứ Thuận Hoá, xứ Quảng Nam…).
Thời Lê Trung Hưng đơn vị hành chính chủ yếu như thời Lê Thánh Tông. Nghĩa là vẫn chia thành trấn, phủ, huyện, châu và xã. Cả nước có 13 trấn, 1 phủ; trong đó Đằng Ngoài 11 trấn và Đằng Trong 2 trấn.
Thời nhà Nguyễn, vua Gia Long chia nước ta thành 23 trấn, 4 doanh (dinh). Và có thể nói trong triều đại quân chủ thì đến thời vua Minh Mạng (1820-1841), tổ chức hành chính của nước ta được phân chia, phân cấp một cách hoàn thiện và khoa học nhất. Minh Mạng đã chia nước ta thành 31 đơn vị hành chính gồm 30 tỉnh và 01 phủ Thừa Thiên. Dưới tỉnh là huyện. Cấp thấp nhất là xã. Như vậy đơn vị hành chính gọi là tỉnh chỉ xuất hiện lần đầu tiên dưới thời Minh Mạng và tồn tại cho đến ngày nay không thay đổi.
|
Thời kỳ Pháp thuộc (1884-1945), nước ta lại tách ra, tăng lên 55 tỉnh theo ba vùng địa lý (Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Nam Kỳ).
Thời đất nước chia làm hai miền Nam - Bắc cả nước có 72 tỉnh, thành phố, trong đó miền Bắc có 28 tỉnh, thành phố; miền Nam có 44 tỉnh, thành phố. Sau ngày đất nước thống nhất, năm 1976, nước ta từ 72 tỉnh thành nhập lại còn 38 tỉnh, thành phố.
Tiếp đến, trong gần 50 năm, từ năm 1976 đến 2025, nước ta trải qua 9 lần chia tách, sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh. Từ 38 tỉnh thành năm 1976 đến 2008 lại tăng lên 63 đơn vị hành chính cấp tỉnh, quay lại gần bằng số tỉnh, thành phố năm 1975.
Và hiện nay, năm 2025, chúng ta đang có 2 phương án sáp nhập 63 tỉnh, thành phố thành 31 hoặc là 35 tỉnh, thành phố. Việc sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh lần này được căn cứ vào các điều kiện rất chặt chẽ theo khoản 3 Điều 8 của Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2025 có hiệu lực từ ngày 01/03/2025. Cụ thể gồm 5 tiêu chí: Phù hợp quy hoạch có liên quan đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt; Bảo đảm lợi ích chung của quốc gia, hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước của chính quyền địa phương các cấp; Phát huy tiềm năng, lợi thế nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của đất nước và của từng địa phương; Bảo đảm yêu cầu về quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội; Bảo đảm đoàn kết dân tộc, phù hợp với các yếu tố truyền thống lịch sử, văn hóa của địa phương; Tạo sự thuận tiện cho nhân dân; Căn cứ trên tiêu chuẩn của đơn vị hành chính phù hợp với đặc điểm nông thôn, đô thị, hải đảo theo quy định của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.
Mục tiêu chính của sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh lần này là nhằm tinh gọn bộ máy, nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước và tối ưu hóa nguồn lực phát triển. Việc duy trì quá nhiều tỉnh khiến bộ máy hành chính trở nên cồng kềnh, tốn kém ngân sách, trong khi nhiều tỉnh có quy mô nhỏ, nguồn lực hạn chế, khó thu hút đầu tư lớn và thiếu tính liên kết vùng. Đây là một chủ trương rất đúng đắn mặc dù sáp nhập cấp tỉnh, cấp xã, bỏ cấp huyện sẽ gây nên những xáo trộn lớn về con người, đời sống.
|
Tuy nhiên điều tôi quan tâm nhất ở đây là vấn đề bảo tồn lịch sử, văn hoá của các địa danh hành chính được sáp nhập. Sau mỗi tên đất, tên làng, tên địa danh hành chính các cấp là cả một bề dày lịch sử, văn hoá lâu đời, thậm chí hàng thế kỷ. Nó như một cuốn phả ký về một vùng đất, hàm chứa trong mình bao tầng vỉa văn hoá của tổ tiên. Chính vì thế mà cha ông ta rất trân quý tên địa danh quê hương bản quán. Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói/ Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân (Đất nước - Nguyễn Khoa Điềm). Ta có thể thấy điều này ở hầu hết mọi miền đất mới từ Bắc vào Nam. Ngay như ở Thủ đô Hà Nội, những cái tên Cầu Dền, Tràng An là những cái tên người dân Hoa Lư (Ninh Bình) “gồng gánh” ra đặt ở Thăng Long khi dời đô. Ở Quảng Bình, thế kỷ XVI, một bộ phận diêm dân làng Diêm Điền từ Thái Bình di cư vào xứ Thuận Hoá lập làng Diêm Điền ở Đồng Hới. Ở Đà Nẵng, hơn 500 năm trước, 42 chư phái tộc thuộc làng Hải Châu, huyện Tĩnh Gia, Thanh Hoá đã theo vua Lê Thánh Tông vào Nam khai phá đất đai lập nên làng Hải Châu, nay là quận Hải Châu. Ở xã Ea Na, huyện Krông Ana, Đăk Lăk, người dân Thái Bình mang cả tên xã Quỳnh Ngọc của huyện Quỳnh Phụ để đặt tên thôn Quỳnh Ngọc 1, Quỳnh Ngọc 2. Ở Tây Nguyên còn nhiều địa danh làng, xã vốn là tên đất, tên làng của người Kinh ở dưới xuôi hay ngoài Bắc, được người dân gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân lên đây từ hồi giữa thế kỷ XX như: Hòa Khánh, Hòa Thuận, Hòa Đông, Hòa Tiến, Hòa Phong, Nam Đàn, Vụ Bổn… Còn nhiều lắm nguồn gốc những tên địa danh như vậy nếu chúng ta làm một khảo cứu công phu.
Những địa danh hành chính xưa là trầm tích để kết nối các thế hệ và kết nối những con người cùng thế hệ với nhau. Nó giúp cho chúng ta giữ gìn mạch nguồn lịch sử, giữ gìn các giá trị truyền thống để cùng tạo nên những giá trị văn hoá mới. Vì thế những địa danh có tuổi đời hàng trăm năm, lặn vào thẳm sâu trong tâm thức cộng đồng nhiều thế hệ có thể xem là một loại di sản phi vật thể, là “hoá thạch sống” của văn hoá, văn minh dân tộc, là bảo vật vật vô giá do ông cha ta trao truyền lại cho hôm nay.
|
Vì thế khi sáp nhập đơn vị hành chính các cấp lần này cần phải có những giải pháp hữu hiệu trong việc bảo tồn giá trị lịch sử, văn hoá của các địa danh cũ. Trước mắt, các thư viện tỉnh cần phải thu thập đầy đủ các tài liệu, sách, báo liên quan để nhập vào kho sách địa chí. Các sở giáo dục và đào tạo cần chú trọng đầu tư, bổ sung nội dung địa danh hành chính các cấp xưa vào sách địa phương học các cấp. Đặc biệt cần cân nhắc kỹ để làm sao bảo tồn được nhiều nhất sự gợi nhớ về địa danh xưa khi đặt tên địa danh sáp nhập.
Giữ gìn lịch sử, văn hoá của các địa danh hành chính các cấp bị sáp nhập, xoá bỏ để sau này con cháu đi xa lần tìm được về cội nguồn và hiểu được quê hương bản quán của cha ông xưa là điều cần phải được quan tâm đúng mức.
Chợt nhớ những câu thơ của Đại thi hào Nga Pushkin:
Tên cũ từ lâu bị lãng quên
Chẳng còn gợi lại được cho em
Tình xưa êm ái và trong trắng
Trước mối tình ai mới dấy lên.
..............................
- Đào Duy Anh, Đất nước Việt Nam qua các đời, NXB Thống Kê, 2005.
- Ngô Sỹ Liên, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, NXB Hồng Đức.
- Quốc sử quán Triều Nguyễn, Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục, NXB Hà Nội, 2024.
- Bách khoa toàn thư mở Wikipedia.
