Con người ấy có bao nhiêu cách để neo lại với đời. Nhưng trước sau tôi vẫn thích gọi anh là nhà thơ hơn. Bởi Maiacopxki đã từng nói “Bóng nhà thơ làm thơm bao buổi sớm” mà.
Hãy bắt đầu từ buổi hàn vi của anh. Tôi cứ nhớ mãi cái “Làng Sỏi” ấy. Một cái tên hiếm có ở trên đời. Mới đọc đã thấy gợi nên đủ cái khó cái nghèo truyền đời truyền kiếp. Dù thế nó vẫn cứ là quê hương. Không ai có thể chọn trước quê hương để được sinh ra. Nếu con cái không chê cha mẹ khó, thì người đời nào dám quên nơi mình đã sinh ra. Làng thì sỏi, mà câu thơ sao nặng lòng thế
Làng Sỏi của ta lộp độp cơn mưa vườn cọ
Cổng đá ong xóm Sốp xóm Rèo
Cây gạo trước đình mang nắng lửa từ trời xuống thấp
Chằm sen hương ướp khắp làng
(Làng Sỏi)
Một vùng quê nghèo khó đến thế thì cũng dễ hình dung ra tuổi thơ của nhà thơ
bảy ngày ta ra đời nhà bốc cháy
mẹ ăn gạo than sữa chẳng chịu về
ta như cái giẻ vắt vai bú nhờ hàng xóm
núm rau chôn xuống sỏi
nuôi lớn ta thành người Làng Sỏi
với đồng Khống đồng Quài
trâu nhà nàng sừng khoằm trâu nhà ta sừng choãi
chiều chăn trâu bìa rừng cánh bãi
hoa sim đồi tím suốt tuổi thơ ngây
(Làng Sỏi)
Sinh ra nơi đất khó thì bước vào đời chọn đường khó mà đi. Trần Nhương bước vào đời lính một năm sau giặc Mỹ đem bom ra phá hoại Bắc Việt và bắt đầu đổ quân vào Miền Nam. Rồi có mặt trên tuyến vận tải chiến lược Trường Sơn khá sớm.
 |
| Nhà thơ Trần Nhương |
Cũng như Phạm Tiến Duật và bạn bè cùng lứa, Trần Nhương tìm thấy chất thơ trong ngút ngàn đạn lửa. Tôi không còn nhớ bài thơ “Vầng trăng trên đèo Ba Bông” tôi đọc hồi nào, chỉ nhớ đọc một lần cứ bị ám ảnh mãi cái vầng trăng bay bổng ấy trên đỉnh đèo
Em sửa đường trên đèo Ba Bông
Trong nhát cuốc có mây vào quấn quýt
Trăng rất gần suối còn xa tít
Em ở trên này như trên cung mây
…Mỗi chuyến xe đi le lói đèn gầm
Em đứng gác đường miệng cười bỡ ngỡ
Môi em nở hiền một vầng trăng nhỏ
Thắp giữa đỉnh đèo toả sáng đêm đêm
Đường đánh Mỹ anh đi sâu thêm
Đâu cũng thấy một vầng trăng nho nhỏ
Nhiều chuyện lạ nhưng lòng vẫn nhớ
Đèo Ba Bông trăng sáng quanh năm
Đây là một bài thơ hay thời chống Mỹ. Từ vầng trăng trên một đỉnh đèo cụ thể đã biến thành vầng trăng trên khắp ngả đường đánh giặc. Bài thơ viết cho một em gác đường mà lại hoá ra viết cho bao đồng đội. Hơn nữa, những năm chống Mỹ ấy mà có câu thơ “Trong nhát cuốc có mây vào quấn quýt” là mới lắm đấy. Thời ấy Xuân Diệu khuyên thơ phải chân chân chân, thật thật thật. May mà có Chế Lan Viên bênh cho “thơ ta ít ảo quá”, nếu không lớp trẻ không biết lối nào mà lần.
Cũng vẫn trên đỉnh Trường Sơn ấy, Trần Nhương đã hái cho thơ chống Mỹ một chùm phong lan đẹp, đó là bài “Ở nhà bạt”. Một bài thơ có nhiều thơ. Không từng làm lính thì không thể viết được.
Ở lâu nhà bạt cũng vui
Đi xa mấy bữa bồi hồi lắm thay
Trời mà khẽ ngọn gió lay
Nhà như buồm chở gió đầy ra khơi
Trời mà lắc thắc mưa rơi
Hạt mưa gõ tưởng liên hồi mõ khua
Trời mà nắng giữa ban trưa
Tưởng bao nhiêu nắng đều ùa vào đây
Xung quanh riềm bắt lên dây
Nhà bây giờ giống như quầy bán bia
Trời rét mái ướt đầm đìa
Bên trong lính ngủ úp thìa ngáy vang
Bên ngoài thì tiết đại hàn
Mà trong hơi ấm thành làn sương dăng …
Chẳng cần liếp chắn tường che
Một điếu thuốc cả bốn bề đều thơm
Ngày thường thì thế, đến khi có sự biến thì:
Khi giặc đến, cả bốn bề xông ra
Đánh xong giặc trở về nhà
Lại từ bốn phía sáng loà lưỡi lê
Chiến công kể lại cùng nghe
Giật mình dưới mái trăng về lung linh.
Tất nhiên, vầng trăng sau trận đánh có khác cái vầng trăng trên đỉnh đèo. Trăng là hai đấy nhưng hồn thơ vẫn chỉ là một. Cái vui của đời lính là từ trong lòng vui ra, chính vì thế cái gian khổ, cái ác liệt mới vơi đi biết bao nhiêu. Đó là bản năng sống của con người. Anh ta luôn biết cách vượt qua mọi hoàn cảnh.
Những chàng lính trẻ ấy khi bước ra khỏi rừng để nhập vào đời thường vẫn giữ nguyên cái trẻ trung, cái bát ngát của tình người. Có một lần, anh lính Trần Nhương ấy đã một lần bước qua biên giới. Anh là khách của xứ tuyết. Lúc đầu anh còn có chút e ngại, mặc cảm ít nhiều
E vết chân mình vương chút bụi
Xót lòng tuyết đó với người đây
Sau rồi thì cái thoáng ngập ngừng ấy qua nhanh. Ấy là khi anh bắt gặp
Cô gái tóc vàng quên đội mũ
Trắng đầu ren mỏng tưởng cô dâu
Muốn đến che ô mà chẳng dám
Đường xa bước vội em về đâu
Lạ tiếng lạ người trên xứ lạ
Xót người người có xót ta không
Thôi thì cứ thế cho chiều lặng
Mình ta với tuyết trắng mênh mông
(Với Tuyết)
Một sự tình cờ. Một chút vẩn vơ. “Xót người người có xót ta không”. Thế mà làm nên cuộc đời. Câu thơ thật cao thượng. Chẳng có chút gì lẳng lơ, tán tỉnh ở đây cả. Trước sau chỉ là người với người thôi. Ấy là cuộc gặp gỡ “lạ tiếng lạ người trên xứ lạ”, thế còn tiếng quen, người quen, cành quen thì sao? Để biết điều này, hãy đọc bài “Lên Tam Đảo”, một cung đàn nữa của Trần Nhương.
Cùng em lên Tam Đảo chiều nay
Phố phường lùi mãi phía sau mây
Để lại bon chen cùng tất bật
Lên đây hoà nhập gió cùng mây
Mười một dặm đèo lên chót vót
Mùa thu xịch đến lúc đang hè
Em thơm như thể sau khi tắm
Sương khói giăng mùng bỏ thuốc mê
Cùng viết về mùa thu và mùa hạ mà Trần Nhương và Lê Thành Nghị đều có một câu thơ hay. Họ chỉ cần đảo ngược trật tự đi một chút thế là đủ tạo ra hai thế giới. Lê Thành Nghị thì:
Ai đem nắng hạ trộn vào thu
Trần Nhương thì:
Mùa thu xịch đến lúc đang hè
 |
| Tác phẩm "Gió thu vừa chạm ngõ" của nhà thơ Trần Nhương |
Tôi đã phát ghen lên với Trần Nhương đấy. Tam Đảo là quê tôi. Đã bao mùa hè tôi lên kiếm sống ở đó. Nào phát rừng tạp. Nào đốn củi. Nào lấy trúc làm cần câu xuất khẩu. Tôi bị cơn sốt rét đầu tiên trong đời là ở đấy. Không có đỉnh nào vực nào mà tôi không biết nữa. Tiền kiếm được mấy tháng hè chỉ đủ may một bộ quần áo và sách vở cho năm học mới. Ấy thế mà đến tận bây giờ tôi vẫn chưa viết được bài thơ nào hẳn hoi về Tam Đảo. Bao lần định viết, cứ động viết là y rằng muốn kể khổ. Nhưng chỉ có khổ chấm khổ thì khó thành thơ được. Muốn thành nó nhất thiết phải có thêm một chút gia vị nữa, đó là tài năng. Cái đó thì tôi chịu. Đành mắc nợ đến bây giờ.Trong lúc tôi còn đang xoay xở “bề nào thì cũng chưa yên bề nào” thì Trần Nhương lại có thêm một bài thơ tình đáo để. Đáo để vì người tình của anh có quá nhiều đối lập. Vừa thế này lại vừa thế khác. Vừa khép vừa mở, làm cho chàng thi sĩ này bị hút hồn về phía ấy. Bài thơ rất khó viết mà Trần Nhương cứ thả bút ngọt lừ. Vì tính chất viên mãn và chặt chẽ của bài thơ này, tôi không thể trích vài câu lẻ được. Xin chép nguyên văn để bạn đọc có vật làm chứng trên tay
Em vừa đủ để anh khao khát
Vừa đủ làm cho anh thật là anh
Trời chớm thu vừa đủ nét xanh
Quả chua ấy cũng vừa quả ngọt
Em vừa đủ qua thời non nớt
Nét thục hiền vừa đủ chút đành hanh
Trong vững bền vừa đủ sự mong manh
Trong đằm thắm vừa đủ lòng nghi kỵ
Em vừa đàn bà vừa đủ men thi sĩ
Em trang đài vừa đủ nét chân quê
Thích cộng vào vừa đủ biết đem chia
Lòng ngay thẳng vừa đủ mưu che đậy
Em già dặn vừa đủ điều non bấy
Em tươi vui vừa đủ nét ưu phiền
Em lạnh lùng vừa đủ để thôi miên
Em gìn giữ vừa đủ lòng nổi loạn
Anh khao khát với trái tim lãng mạn
Mong suốt đời vừa đủ để yêu em
Trở lên là ăn cơm mới nói chuyện cũ. Bây giờ là ăn cơm mới nói chuyện mới. Trước mặt tôi là tập thơ “Gió thu vừa chạm ngõ” của Trần Nhương do nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành năm 2024. Đây là tập thơ đối diện với đời thường. Vì đời thường là muôn mặt nên Trần Nhương cũng lắm đa mang. Trong chiến tranh, khổ mà vui, ác liệt mà yên lòng. Bây giờ cuộc sống bày trước mắt anh xanh đỏ nhấp nháy đủ mặt hàng, buộc anh phải tỏ rõ cái ruột gan của anh ra. Tôi đã lật đi lật lại mấy lần, có khi phải dừng lại để tìm một chiếu nghỉ. Ấn tượng bao trùm của tập thơ trước sau vẫn là vẻ đẹp của một hồn thơ mặc áo lính
Bạn già thi thoảng thăm nhau
Một ngày khoẻ chín ngày đau chuyện thường
Trẻ trung lăn lộn chiến trường
Về già đổ bệnh trăm đường bể dâu
Bàn tay mà cũng nát nhàu
Tóc vơi đã vậy da đầu cũng bong
Dáng đi lúc thẳng khi cong
Nụ cười cũng méo như không ra cười
…
Bạn tôi nước mắt như mưa
Là siêu thị bệnh biết chưa, lão già
Tôi ôm lấy bạn xót xa
Trời ơi siêu thị làm ta nghẹn lòng
(Siêu thị)
Câu chuyện lính già cười ra nước mắt. Cảm thông và chia sẻ biết bao nhiêu. Thật không có cách gì để an ủi. Mà an ủi không khéo lại bị hiểu nhầm là giả tạo. Ở bài thơ này, Trần Nhương phải lựa chọn giữa cái khéo và cái thật. Và anh chọn cái thật. “Tôi ôm lấy bạn xót xa/ trời ơi, siêu thị làm ta nghẹn lòng” là vừa đủ. So với thời chiến, thơ Trần Nhương giờ như ngắn lại, cô đọng, hàm xúc hơn. Vậy là sự lựa chọn đúng. Hơn nữa tác giả rất chú ý đến câu, đến kết cấu, đến ý tưởng, làm cho bài thơ có đủ độ dư vang. Chẳng hạn bài “Lối núi” chỉ có hai khổ, tám câu, với đoạn kết rất đắc địa
Sữa non pha loãng chiều như loãng
Lối núi mơ hồ chếnh choáng say
Bỗng thấy trăng cười bên tính tẩu
Mái tóc mùa thu buông thắm mây
Áo cơm phấp phỏng bao ánh bạc
Một tiếng đàn rơi gió cũng đầy
Lãng du có kẻ như ma nhập
Ôm trọn mùa thu trong cánh tay
Một bài thơ có tay nghề cao. Quả đúng là anh chú ý nhiều đến câu thật. “Một tiếng đàn rơi gió cũng đầy” là tài hoa lắm đấy. Để làm rõ thêm sự lên tay của tác giả, tôi xin được dẫn nguyên văn bài thơ “Riêng Tây”, là một trong những điểm sáng trong tập thơ này
Người đàn bà ấy ngày xưa
Thời gian mây gió bây giờ ở đâu
Hoa lau phơ phất mái đầu
Sợi nào đã bạc vì câu dỗi hờn
Đường xa gối mỏi chập chờn
Quãng nào vấp ngã gánh buồn trĩu vai
Đang là một bỗng chia hai
Người hoàng hôn kẻ ban mai những ngày
Bây giờ nỗi nhớ xanh cây
Vẫn còn rưng rức riêng tây một người.
Chắc hẳn đây là bài thơ không chỉ dành riêng cho một người. Nó xứng đáng là một phiên chợ tình cho tất cả những ai đã dính vào cảnh “vì ta khăng khít cho người dở dang” như cụ Nguyễn Du đã viết
Trong “Gió thu vừa chạm ngõ”, Trần Nhương rất quan tâm đến vấn đề đạo đức xã hội. Anh lên án lối sống hai mặt. Anh dặn con
À ơi con ngủ đi con
Nay mai dời núi lấp non sợ gì
Cường quyền chớ ngại điều chi
Lòng trung nết nghĩa nhớ ghi làm lòng
“Có uống thì uống nước trong”
Lòng tham chớ thấy hơi đồng mà mê
Tỉnh thành hãy nhớ xóm quê
Giữ gìn làng thói đất lề cha ông
(Khúc ru)
Đặc biệt tôi muốn nhắc đến bài “Công nhận”, một bài thơ có tầm tư tưởng cao và triết lý sâu sắc, đó là vấn đề dân chủ, một vấn đề rất lớn trong xã hội ta hiện nay, thu hút sự quan tâm của tất cả mọi người. Vì đề cập đến một chủ đề lớn như vậy, tác giả sẵn sàng hy sinh vần điệu để làm nổi bật ý tưởng của bài thơ
Bạn tôi đại gia, kếch xù những vựa ngôn ngữ
Nói như đinh đóng cột
Nói xong hỏi “Công nhận không ạ?”
Người trả lời “công nhận”
Người khẽ gật đầu
Người im lặng
Bạn tôi hay thật
Lời nói nào tuôn ra
Cũng bắt mọi người công nhận
Không đồng tình
Đẩy sang phía bên kia
Một lời phê phán nhẹ nhàng mà rất nghiêm khắc. Nó lên án mọi sự áp đặt, kẻ cả, cực đoan. Bác đã từng nói “Dân chủ là làm cho người ta mở miệng”. Ấy thế mà nhân vật trong bài thơ trên thì cố tình làm ngược lại. Tệ hơn nữa, nếu ai “không đồng tình/ đẩy sang phía bên kia”.
Vậy là Trần Nhương đã có hơn 60 năm cầm bút. Anh có một sự nghiệp dầy dặn, đa dạng, được công chúng mến mộ từ lâu. Với sự nghiệp ấy, bài viết của tôi chỉ là sự điểm xuyết khiêm tốn mà thôi. Bạn đọc đã được tiếp cận khá nhiều bài viết của đồng nghiệp khẳng định tài năng và đóng góp của Trần Nhương vào nền thơ nói riêng và văn học ta nói chung. Bài viết của tôi là lá phiếu thuận cho sự đánh giá đó.
Hy vọng rằng với sự trẻ trung và dẻo dai của cây bút có tài về nhiều mặt, nhất định Trần Nhương sẽ còn đem đến cho bạn đọc nhiều bất ngờ hơn nữa.
Hà Nội, ngày 26.4.2025
*Trần Nhương trong trí nhớ in trong tập Tiểu luận và phê bình văn học “Ám ảnh chữ” của nhà thơ Hữu Thỉnh)
