Sự kiện & Bình luận

AI viết còn tác giả sáng tạo

Hà Thủy Nguyên
Lăng kính văn nghệ
06:00 | 21/01/2025
Baovannghe.vn - AI có thể dễ dàng học được các thủ pháp đã được quy tắc hóa như gieo vần, nhịp điệu, biện pháp nghệ thuật căn bản, sử dụng các từ ngữ bay bướm…
aa

Đối với mỗi tác giả, dù ở hình thức văn chương nào, “viết” là hành động cốt lõi nhất, căn bản nhất, mang tính biểu đạt tinh thần cao nhất, nói như Lưu Hiệp trong Văn tâm điêu long: “cái tình của thánh nhân có thể thấy trong văn từ” (Trần Thanh Đạm & Phạm Thị Hảo dịch). Trong suốt dòng lịch sử của “viết”, những hình thức văn bản cùng với các đặc trưng nội tại được sáng tạo và định hình, tạo nên thế giới của nền văn minh “Viết” mà ta đang được thụ hưởng thành quả ngày nay. Có những hình thức “viết” dễ dàng được quy chuẩn thành các mô thức để truyền dạy, nhưng có những hình thức vô định hình khó truyền dạy. Các hình thức viết càng thuận tiện để truyền dạy thì càng dễ giản lược hóa thành có thể định hình bởi công thức, và tất yếu sẽ được thuật toán hóa trong công nghệ AI.

Từ người viết đến AI viết

Trước khi được lưu trữ bằng văn bản, những tinh túy tinh thần kinh điển từ Đông sang Tây thường được diễn xướng hoặc truyền khẩu. Ngay cả khi đã có chữ viết như xã hội Hy Lạp cổ đại, “viết” chủ yếu được giới hạn trong các văn bản hành chính, giao dịch và pháp luật. Một trong các lý do có thể đến từ việc sản xuất giấy papyrus đắt đỏ, nhưng ngoài ra, có lý do đến từ tập tính biểu đạt.

Đối với các nhà tư tưởng hoặc các thi sĩ cổ đại, sáng tạo là quá trình liên tục, kết quả của quan sát, mô phỏng, sắp xếp trong tâm trí… và sự biểu đạt mang tính hiệu ứng để hướng tới người xem. Triết lý sáng tạo của thế giới Hy Lạp cổ đại được Aristotle bàn đến trong Thi ca luận, ông cho rằng một cách tự nhiên, con người có khả năng “mô phỏng” và “hòa thanh”. Lý thuyết về mô phỏng trong nghệ thuật của Aristotle đã ảnh hưởng lớn tới nền nghệ thuật phương Tây trong suốt thời kỳ cổ đại, trung cổ và chủ nghĩa cổ điển và vẫn có nhiều khía cạnh đúng đến tận ngày nay: “Thi sĩ là người mô phỏng, cũng như họa sĩ hay bất cứ nghệ sĩ ở lĩnh vực khác, nhất định phải mô phỏng một trong ba đối tượng - thứ như chúng đã từng hoặc đang là, thứ như chúng được nói hoặc tưởng tượng là, hoặc thứ như chúng có thể là.” Điều đó có nghĩa là sự mô phỏng vừa là tái tạo hiện thực, lại vừa là tái tạo những gì diễn ra trong tâm trí (vốn không thuộc hiện thực). Toàn bộ quá trình sáng tạo nghệ thuật này trong suốt dòng lịch sử, dù phương Đông hay phương Tây, đều là hình thức viết khó được truyền dạy.

Để thuận tiện cho quá trình truyền dạy và trải nghiệm đọc, những quy tắc viết được đặt ra và được bồi đắp lần lượt trong suốt dòng lịch sử, đặc biệt là trong văn xuôi nghị luận và học thuật. Quy tắc cơ bản nhất và mang tính hình thức có thể kể đến là ngữ pháp và cấu trúc văn bản; ở tầng sâu hơn là phương pháp lập luận và biện luận. Từ tính chất dễ truyền dạy, những hình thức viết này được đưa vào báo chí và học thuật, ngự trị ở tất cả các cơ quan hành chính, cơ quan ngôn luận và trường đại học. Trước khi AI xuất hiện, con người đã viết nghị luận rất gần với cách AI được thiết lập ngày nay.

Ngôn ngữ nghị luận, hành chính, pháp luật, báo chí là những dạng thức văn bản dễ dàng bị “thuật toán hóa” bởi chúng đã bị định hình trong nhiều thế kỷ. Những nhà phát triển AI cũng sử dụng kho văn bản đầu vào khổng lồ và chuẩn mực này để học theo các công thức viết từ câu đơn giản đến phức tạp, từ phong cách trang trọng đến thân mật. Thuật toán của AI có thể tìm ra các quy luật về ngữ nghĩa của từ trong ngữ cảnh và sử dụng gần đúng đối với các từ phổ biến. Thậm chí, nó có thể diễn giải theo logic và dữ liệu đầu vào để triển khai ý từ câu lệnh của chúng ta theo đúng các nguyên tắc lập luận. Một câu lệnh với cụm từ mô tả chính xác phong cách từ người sử dụng AI có thể giúp AI tạo ra đoạn văn bản có văn phong gần như mong muốn.

Nhưng ở các văn bản nghệ thuật, các thuật toán của AI luôn gặp khó dù đã được nạp dữ liệu bằng kho tác phẩm văn học khổng lồ của nhân loại. AI có thể dễ dàng học được các thủ pháp đã được quy tắc hóa như gieo vần, nhịp điệu, biện pháp nghệ thuật căn bản, sử dụng các từ ngữ bay bướm… nhưng không thể biểu đạt được cảm xúc. Những nghiên cứu não bộ về cảm xúc con người của Lisa Feldman Barrett trong tác phẩm Nguồn gốc cảm xúc đã chỉ ra rằng cảm xúc không mang tính phổ quát, mà muôn hình vạn trạng, và việc trừu tượng hóa cảm xúc trong một từ hoặc cụm từ vốn dĩ không hề biểu đạt đúng trạng thái cảm xúc. Hơn nữa, sự biểu đạt cảm xúc cũng rất đa dạng, phụ thuộc vào bối cảnh văn hóa và lựa chọn của các cá nhân. Không công thức nào và không thuật toán nào có thể giúp AI giải mã được sắc thái cảm xúc trong các tác phẩm nghệ thuật ẩn sau con chữ cũng như không thể nào tạo ra được một tác phẩm nghệ thuật đúng nghĩa.

AI viết còn tác giả sáng tạo
Minh họa Phill.ai

Sáng tạo có nằm trong hành động “Viết”?

Khi Aristotle sáng tạo luận thuyết triết học của mình, Homer sáng tạo Odyssey, những tác giả vô danh sáng tạo các bài trong Kinh Thi... họ không “viết”. Văn tâm điêu long đúc rút quá trình từ sáng tạo đến viết thật chí lý: “Tâm khởi thì ngôn lập, ngôn lập thì văn sáng”. Câu này có thể hiểu rằng khi tâm trí nảy sinh suy nghĩ và cảm xúc, thì lời được hình thành, và khi lời hình thành thì hành động viết diễn ra. Do nhiều thế kỷ, các tác giả đã được huấn luyện trong nền văn minh viết, tách bản thân khỏi môi trường diễn xướng và truyền khẩu, nên quá trình sáng tạo được đồng nhất với quá trình viết tới mức nhầm lẫn viết chính là sáng tạo.

Trong khi con người tiếp nhận dữ liệu thông qua các giác quan một cách phi ngôn ngữ và được não bộ xử lý theo các dạng thức ngôn ngữ khác nhau, thì AI chỉ tiếp nhận những dữ liệu đã được ngôn ngữ hóa một cách trừu tượng, tức nó không thể biểu đạt được độ phức tạp của cảm giác và tình cảm. Khi con người biểu đạt những cảm giác và tình cảm phức tạp ấy bằng lời nói hay lời viết (hoặc những dạng thức khác), chúng được ký hiệu hóa một cách cá biệt. Bởi thế các cá nhân khi “tâm khởi” tức cảm giác và tình cảm được khuấy động tới mức biểu đạt ra một cách tự nhiên đều thực hiện hành động sáng tạo. Và khi quá trình sáng tạo không diễn ra, thì quá trình viết của một người rất gần với thao tác viết của AI chứ không phải sự sáng tác. Đây chính là điều mà Charles Bukowski đã phát biểu trong bài thơ “bạn muốn là nhà văn ư?”: “nếu chẳng từ bạn bung ra/ dẫu điều gì chăng nữa/đừng viết./ nếu chẳng vô cớ vuột ra/ từ trái tim, trí não, môi miệng/ và gan ruột,/đừng viết.” Cuối bài thơ, ông còn khẳng định rằng sự viết sẽ diễn ra tự nhiên khi đúng thời điểm, mà thời điểm ở đây chính là những nung nấu tình cảm và suy nghĩ ngập tràn bên trong nội tại của nhà văn, tới mức phải bùng nổ bằng ngôn từ.

Ngay cả đối với văn bản nghị luận, AI cũng chưa thể thay thế hoàn toàn được người viết. Suy cho cùng, văn bản nghị luận không đơn thuần là một văn bản mô phạm như pháp luật hay hành chính. Nghị luận cũng đòi hỏi tình cảm và suy nghĩ, trong đó tình cảm càng mạnh mẽ, suy nghĩ càng ngồn ngộn, tức tâm tư sâu rộng thì văn bản càng thuyết phục. Sự sáng tạo trong văn bản nghị luận chính là quá trình tác giả quan sát, phân tích hiện thực, phỏng đoán, kiểm chứng… để đúc rút ra những kiến giải mới, và chính các kiến giải ấy đã thôi thúc sự viết. Toàn bộ quá trình này, AI không thể thay thế người viết. Ngược lại, khi sự nghị luận bị điều hướng, sự khác biệt giữa người viết và AI không nhiều. Lúc đó, AI có thể thay thế người viết để triển khai các ý đồ mà người viết muốn. Quá trình sáng tạo lúc này không hề diễn ra mà chỉ có quá trình ra lệnh, diễn giải và tinh chỉnh.

Như vậy, cho đến nay, AI không thể sáng tạo, bởi máy móc chưa thể bắt chước mức độ phức tạp vi tế trong đời sống tâm trí của con người. Nhưng AI vẫn có thể viết những văn bản đơn giản một cách nhuần nhuyễn và khéo léo. Dẫu vậy, sự nhuần nhuyễn và khéo léo ấy vẫn không phải là sự sáng tạo, mà là sự bắt chước hình thức. Sự xuất hiện của AI thực sự khiến các tác giả phải suy ngẫm sâu sắc đâu mới là cốt lõi của sự sáng tạo.

Đài hương - Thơ Trịnh Công Lộc

Đài hương - Thơ Trịnh Công Lộc

Baovannghe.vn- Đài hương lưng chừng núi/ Các anh về cả đây
Phát động Cuộc thi chính luận về bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng lần thứ V

Phát động Cuộc thi chính luận về bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng lần thứ V

Baovannghe.vn - Họp báo triển khai phát động Cuộc thi chính luận về bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng lần thứ V, năm 2025 đã diễn ra sáng 6/2/2025 tại Hà Nội.
Đọc truyện: Đất khách. Truyện ngắn của Châu Hoài Thanh

Đọc truyện: Đất khách. Truyện ngắn của Châu Hoài Thanh

Baovannghe.vn - Giọng đọc: Hà Phương; Đồ họa: Thùy Dương
Giấc mơ điện ảnh phù phiếm của Phạm Ngọc Lân

Giấc mơ điện ảnh phù phiếm của Phạm Ngọc Lân

Baovannghe.vn - “Làm một điều gì đó nghĩa đi với chính mình - với bộ não, trái tim và cơ thể của mình. Người ta không thể bước đi với những toan tính bên cạnh, bởi nếu thế, họ sẽ chỉ làm vì cái bên cạnh đấy mà thôi.”
Tổ chim Yến trên vách nhà ta - Thơ Nguyễn Hưng Hải

Tổ chim Yến trên vách nhà ta - Thơ Nguyễn Hưng Hải

Baovannghe.vn- Con chim Yến bay về từ những mỏm đá cao/ Xây tổ trong nhà ta