Dù các cảnh báo y tế đã được dán kín bao thuốc, dù các chiến dịch truyền thông dồn dập, dù người hút thuốc ý thức rõ về tác hại của nicotine, việc cai thuốc vẫn luôn là một hành trình đầy khó khăn. Vậy điều gì khiến người hút khó dứt khỏi điếu thuốc? Câu trả lời không chỉ nằm ở chất gây nghiện, mà còn sâu xa trong cơ chế tâm lý và hành vi của con người.

Trước hết, nicotine – hoạt chất chính trong thuốc lá – là một chất gây nghiện mạnh, tác động trực tiếp lên hệ thần kinh trung ương, tạo ra cảm giác hưng phấn, thư giãn tạm thời. Khi hút thuốc, nicotine làm tăng tiết dopamine – một loại chất dẫn truyền thần kinh liên quan đến cảm giác khoái cảm và phần thưởng. Càng hút, não càng “ghi nhớ” mối liên kết giữa thuốc lá và cảm giác dễ chịu, từ đó hình thành một vòng lặp hành vi: thèm thuốc – hút thuốc – cảm thấy dễ chịu – lại thèm thuốc.

Không dừng lại ở đó, thuốc lá còn gắn chặt với thói quen và môi trường sống. Người hút thường liên kết việc hút thuốc với những khoảnh khắc cụ thể trong ngày: sau bữa ăn, khi căng thẳng, khi chờ đợi, hay trong các cuộc gặp gỡ xã hội. Những kích thích bên ngoài này – gọi là “tín hiệu” – có thể khiến người đã cai thuốc tái nghiện trở lại chỉ vì một hoàn cảnh quen thuộc. Tâm lý học gọi đó là “điều kiện hóa hành vi”, nơi hành vi cũ được kích hoạt bởi hoàn cảnh tương ứng.

Thêm vào đó, hút thuốc thường được sử dụng như một cơ chế đối phó với căng thẳng, lo âu hoặc trầm cảm. Đối với nhiều người, điếu thuốc trở thành một “người bạn đồng hành” trong những thời điểm khó khăn về mặt cảm xúc. Việc cai thuốc vì thế không chỉ là bỏ đi một hành vi, mà còn là từ bỏ một công cụ tâm lý đã quen thuộc. Điều này lý giải vì sao tỷ lệ cai thuốc thành công thường cao hơn khi người hút được hỗ trợ tâm lý, thay vì chỉ đơn thuần dùng biện pháp thay thế nicotine.

Một yếu tố khác cần được nhấn mạnh là niềm tin sai lệch (cognitive distortion). Nhiều người hút thuốc tự trấn an rằng: “Tôi hút ít mà”, “Ông tôi hút cả đời mà vẫn sống đến 90 tuổi”, hoặc “Bỏ thuốc còn làm tôi stress hơn”. Những niềm tin này, dù không dựa trên bằng chứng khoa học, lại đóng vai trò như “lá chắn” bảo vệ hành vi hút thuốc khỏi sự thay đổi.

Ngoài ra, sự kỳ thị xã hội đôi khi cũng khiến người nghiện thuốc rơi vào trạng thái tự cô lập. Thay vì nhận được hỗ trợ và đồng cảm, họ bị phê phán, gây ra cảm giác tội lỗi và thất bại – điều vô tình củng cố thêm nhu cầu quay lại với điếu thuốc như một hình thức trấn an.

Từ góc nhìn tâm lý học, việc bỏ thuốc không thể chỉ là một mệnh lệnh ý chí. Nó đòi hỏi sự hiểu biết sâu sắc về động lực hành vi, những cơ chế phần thưởng – trừng phạt trong não bộ, và quan trọng hơn cả là môi trường hỗ trợ tích cực. Các chương trình cai thuốc hiệu quả thường kết hợp giữa liệu pháp hành vi – nhận thức (CBT), tư vấn tâm lý cá nhân hoặc nhóm, hỗ trợ y tế (như miếng dán nicotine), cùng với thay đổi lối sống như tập thể dục, thiền, hoặc các kỹ thuật thư giãn.

Bỏ thuốc là một cuộc chiến không dễ dàng, nhưng hoàn toàn khả thi nếu người hút hiểu rõ bản thân mình – về cả mặt sinh học lẫn tâm lý. Chìa khóa không nằm ở việc trách móc hay áp đặt, mà là đồng hành và thấu cảm để từng bước tháo gỡ những mắt xích vô hình trói buộc họ với điếu thuốc.