Trong ngôi nhà chứa đầy chiêng chóe cổ của già K’Noi, nhìn vật gì tôi cũng mê mẩn, trong đó tôi rất thích con dao nhỏ lưỡi sắc và có chiếc cán bằng sừng trâu được chạm trổ rất tinh xảo. Thích quá, tôi cứ hỏi mua, dù hết bao nhiêu tiền. Hỏi bao nhiêu lần già cũng đều cười và không trả lời. Hỏi thêm nữa, già trở nên khó chịu. Trước khi chia tay, khi tôi đã không dám hỏi mua chiếc dao quý ấy nữa thì già K’Noi cầm con dao đặt vào tay tôi và nói: “Người Mạ chúng tao không bán vật quý mà chỉ tặng cho người mình quý. Tao quý mày, tặng mày!” Bao năm qua, tôi đã trân trọng lưu giữ con dao ấy như một báu vật, không chỉ vì con dao mà còn vì lối ứng xử tuyệt vời của người già Châu Mạ, người mà từ đó về sau tôi coi như một hiền nhân giữa đại ngàn…

Ai cũng biết, làng Tây Nguyên được điều hành bằng một hội đồng già làng. Già làng là những người hiền minh nhất của làng, những người am hiểu rừng núi, đất đai, phong tục tập quán, giàu kinh nghiệm sản xuất, kinh nghiệm sống, giỏi giang trong đối ngoại, là người có đức độ cao được dân làng bầu lên. Hội đồng già làng quản lý làng theo một hệ thống luật pháp đặc biệt: luật tục của làng. Đó là những điều luật được cả cộng đồng công nhận và tuân theo. Nhưng ở miền cực Tây Tổ quốc, những người được cho là hiền minh không chỉ là những vị già làng. Hai mươi năm làm báo ở Tây Nguyên, bước chân tôi đã từng rảo qua biết bao buôn làng. Con của đồng bằng lên sống với núi rừng, ngày càng thấy yêu rừng, yêu những người bạn rừng tha thiết. Những tên đất, tên buôn mang đặc trưng Tây Nguyên. Những ngọn núi, những triền đá cao, những dòng sông xiết chảy phía thượng nguồn. Không gian hoang dã và thẳm sâu ấy, hút hồn khi đến, nao lòng khi phải rời xa. Ngoài không gian đại ngàn, điều làm tôi nhớ nhất chính là những cuộc tiếp xúc với các vị hiền minh của rừng. Đi đến đâu, dù ở buôn gần hay ở làng xa, dù ở tộc Cơ Ho, Châu Mạ, S’tiêng, Chu Ru hay Ê Đê, Ba Na, Rắc Lây… tôi cũng được gặp họ, những nhà thông thái giữa sắc xanh rừng già. Họ như những “túi khôn” của buôn làng. Họ giỏi giang mọi việc, và có những cách hành xử làm người đối diện ngạc nhiên đến sửng sốt.

Cũng như già K’Noi ở buôn làng Châu Mạ, ở Plei của người Chu Ru, tôi gặp ông Ya Loan, người giàu có và giỏi giang nhất ở vùng Tu Tra. Ở buôn Ka Ming, tôi gặp thầy giáo dạy tiếng Cơ Ho tên là K’Brịt. Ở vùng xã Lát tôi gặp nghệ nhân cồng chiêng Krazan K’Plin và người đàn bà biết đánh chiêng tên là Chil Ka… Mỗi người trong họ với sự thông tuệ, với cách hành xử mang đậm tố chất văn hóa rừng đã cho tôi giàu có thêm hành trang của mình. Người thì giải nghĩa giúp một nét hoa văn. Người phân tích một câu chuyện cổ tích. Người đọc cho nghe đôi câu luật tục. Người hát vài điệu dân ca. Người dạy cách cầm cây ná, cầm cây xà gạt khi vạch lối vào rừng. Người chỉ cho cách tìm chiếc lá đắp lên vết thương khi bị nứa cắt, muỗi vắt cắn. Chỉ là vậy thôi, nhưng với tôi, họ là những nhà thông thái. Tôi thấy mình mang ơn và mắc nợ tấm chân tình của họ. Những bậc hiền minh ấy ít dạy bằng lời nói, họ truyền kinh nghiệm và tri thức sống cho người khác bằng chính những hành vi ứng xử linh hoạt và giàu chất nhân văn của mình…

Lâu không về rừng, không dạo gót buôn làng, lòng tôi lại dâng lên nỗi nhớ về họ.