Đối với bà con các dân tộc Tây Nguyên, ý niệm về “Tết” hiểu theo nghĩa “Tết Nguyên Đán” của người Việt thì không có. Tết Nguyên Đán của người Việt được định sẵn ngày giờ chuyển giao của thời gian tính theo nông lịch, theo “con nước, con trăng”, mà cái mốc là đêm giao thừa. “Tết” của bà con các dân tộc Tây Nguyên, chỉ có thể gọi là "mùa". Mùa lễ hội, bởi nó không được định sẵn ngày giờ, không có thời hạn mà nó kéo dài suốt vài ba tháng trời. Cuối mùa mưa, tức là mùa thu hoạch nương rẫy, hay nói đúng hơn, bắt đầu từ lễ hội “rước Mẹ Lúa về kho - mừng lúa mới” cho đến lễ đóng cửa kho”, cũng là mùa hoa cúc quỳ vàng rực khắp nơi nơi, nói theo cách nói của người Việt, ấy là mùa nông nhàn. Sau “lễ đóng cửa kho” là hàng loạt các lễ hội lớn nhỏ khác như chọn bến nước, làm nhà mới - vì đây cũng là dịp bà con tu sửa hoặc làm nhà mới, đặc biệt là nhà rông - nơi được nhiều người ví là “trái tim” của các sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Sau cùng là các lễ hội trong năm là lễ hội Pơ-Thi – Lễ hội bỏ mả. Có thể nói, đây là lễ hội có một quy mô lớn nhất, to nhất, được chuẩn bị công phu và cả cộng đồng cùng tham gia. Pơ-Thi là trung tâm của tất cả các lễ hội.
 |
| “Tết” của bà con các dân tộc Tây Nguyên, chỉ có thể gọi là "mùa". Mùa lễ hội. Ảnh minh họa. Nguồn Internet |
Mùa Pơ-Thi nhà nhà bận rộn lo chuẩn bị nào là rượu cần, cồng chiêng nhạc cụ, các dụng cụ đẽo đục tượng nhà mồ… đi đến đâu ta cũng thấy âm vang tiếng cồng chiêng, rộn rã người ta đi lại trong và ngoài buôn làng. Người Bahnar và Jrai cũng như các dân tộc bản địa khác ở Tây Nguyên đều có chung một quan niệm, khi người ta chết không phải là đã hết mà “cái hồn” vẫn còn lẩn quất đâu đó. “Cái hồn” là một thực thể sống cũng cần có cơm ăn áo mặc và các vật dụng khác để sinh sống. Vì vậy người sống phải lo cho cuộc sống của “cái hồn” chu đáo. Trong quá trình chăm lo cho “cái hồn” thì người sống còn phải chuẩn bị một số vật chất nhất định để làm lễ tiễn đưa người chết về nơi vĩnh hằng. “Phía bên kia, nơi ấy ngày gọi là đêm, trên gọi là dưới, trong gọi là ngoài...”. Trước khi diễn ra lễ bỏ mả người ta làm cái nhà mồ (Pơxa) thật to, thật đẹp với nhiều tượng người tượng thú, rồi mới làm lễ đâm trâu tế thần, khao đãi buôn làng, đánh chiêng trống tiễn đưa người chết. “Kể từ nay tôi với mày không còn gì nữa...”. Một cuộc tiễn đưa không luyến tiếc, đầy vui vẻ, càng vui vẻ càng đẹp lòng nhau. Có những nhà giàu khao đãi không chỉ cả làng mà vài ba làng kế cận khi nghe điệu chiêng mời cũng đánh chiêng đáp lễ và kéo nhau đến dự, có khi hàng tháng trời. Pơ-Thi của riêng biến thành của cả cộng đồng.
Nếu bạn lên Tây Nguyên vào dịp sau Tết Nguyên Đán, bạn đến bất kỳ buôn làng nào, càng ở vùng sâu vùng xa càng được dự những cuộc lễ hội tưng bừng, “nguyên bản” hơn. Tôi đã nhiều lần được dự lễ hội có đâm trâu ở Gia Lai-Kon Tum. Sự thực thì các cuộc lễ hội “đời mới” có giảm bớt đi rất nhiều những thủ tục nghi lễ mà xưa kia người ta không được phép bỏ qua, hoặc không dám bỏ qua. Từ việc chuẩn bị cho lễ hội, nhất là chuẩn bị cây cột dùng để cột trâu, mà tiếng Bahnar gọi là Gưng Sakapô. Gưng Sakapô giống như cây nêu, được chia làm ba phần, có trang trí rất cầu kỳ. Phần từ mặt đất lên làm bằng bốn cái chân đặt bốn góc, được cột chặt bởi bốn thanh ngang - làm thành giàn, nơi già làng bước lên giàn cúng tế. Phần thứ hai, từ giàn đứng của già làng lên ngọn, được trang trí bằng các tua vót từ thân tre, nứa nhuộm nhiều màu, thân cột được khắc, chạm, vẽ nhiều hoa văn sặc sỡ. Trên đỉnh cột Gưng là biểu tượng, hoặc con chim, hoặc con cá, phía dưới treo chùm ống nứa tơơng nơơng tạo nên những âm thanh rất đặc thù cho cuộc vui.
|
Đã gọi là lễ hội thì nhất định đó là cuộc vui của cộng đồng rồi. Cuộc vui lớn nhỏ tuỳ thuộc vào điều kiện, khả năng của từng gia đình, từng địa phương. Nhưng nguồn gốc của các cuộc vui mà ta gọi là lễ hội ấy có từ bao giờ, khởi thuỷ của nó ra sao thì ít ai nói chính xác được. Tuy nhiên, theo sự quan sát của tôi, gốc của các cuộc lễ hội có đâm trâu đều bắt nguồn từ sự cúng tế thần linh rất linh thiêng, mà con vật được chọn làm vật tế thần, ấy chính là Kapô (con trâu). Con trâu đối với người Việt lúa nước là đầu cơ nghiệp, là tài sản đáng kể, chỉ sau ruộng đất. Con trâu đối với bà con các dân tộc Tây Nguyên nói chung, vì gần như hầu hết các dân tộc ở Tây Nguyên đều có tục đâm trâu tế thần, thì lại khác. Con trâu được dùng để đổi chác, là vật đánh giá có giá trị trung tâm cho việc mua bán qua lại giữa hai đối tác, những tài sản lớn đều được tính bằng trâu. Bộ chinh chiêng này được mười con trâu. Thằng ấy làm việc tầm bậy bị phạt một con trâu. Cái ghè ấy giá hai mươi trâu... Con trâu không vì thế mà mất đi giá trị tinh thần. Người ta ăn mừng nhà rông mới, làm lễ hội có đâm trâu. Năm nay làng được mùa, tổ chức lễ hội có đâm trâu. Lễ hội Pơ-thi mở đầu bằng lễ hội đâm trâu cúng tế Yàng. Từ dân tộc Bahnar, Gia rai, Êđê, Xê đăng, Yẻh, Xeđrá đến dân tộc Bờrâu, đâu đâu cũng có lễ hội này. Về tính chất thì giống nhau, về nghi lễ mỗi nơi mỗi khác. Sở dĩ tôi gọi lễ hội có đâm trâu vì hiện nay có một vài tác giả tranh luận với nhau, nên gọi là lễ hội đâm trâu hay lễ hội ăn trâu - thực tế có nhiều lễ hội không có đâm trâu, phần lớn là vì con trâu ngày một khó nuôi, thành ra quý hiếm. Phần nữa, vật tế thần không chỉ có duy nhất là con trâu, có thể con bò, con heo, thậm chí con gà vẫn được. Nhưng nếu có trâu thì vẫn là số một. Vì lễ hội tập trung ở ba giai đoạn chính, ấy là “đâm” và sau đó là cúng tế rồi mới tới “ăn”. Lễ hội có đâm trâu đi liền với lễ tục của làng rừng. Còn rừng thì còn cuộc sống của bà con các dân tộc trong mọi sinh hoạt và mọi hoạt động lầm ăn như làm nương rẫy, trồng cây gì nuôi con gì tất thảy đều lệ thuộc vào thiên nhiên vì vậy việc cúng tế thần linh là việc không thể thiếu. Lễ hội có đâm trâu là sự biểu hiện tình cảm và tinh thần của cộng đồng đối với thiên nhiên Yang Kông Yang Đak (Trời và Đất). Lễ hội có đâm trâu của bà con các dân tộc làng rừng ở Tây Nguyên là dịp thể hiện tinh thần sức mạnh của cộng đồng, là dịp biểu dương lực lượng, là cơ hội để các trai làng gái làng biểu hiện tài năng của mình. Nam thì múa khiên, múa dáo, phóng lao. Nữ thì múa hát (xoang) cổ động. Còn người già thì cúng tế và đặc biệt là đánh chinh chiêng. Con trâu được cột dưới cột Gưng. Nó có thể chạy quanh cột Gưng thành vòng tròn. Sau lời tế lễ già làng phát lệnh hành sự, các chàng dũng sĩ đóng khố Ktel (khố hoa ngày lễ hội) múa khiên, múa lao, sau đó là phóng những mũi lao vào con vật. Theo nhịp chinh chiêng, các cô gái nắm tay nhau xoang (múa) vòng quanh. Họ múa hát cho tới khi con trâu bị đâm gục và lời cúng tế các thần linh của già làng ngớt, thì mới nghỉ. Tôi xin mở ngoặc ở đây. Người Bahnar, và cả người Jơ rai nữa, luôn coi thần linh là bạn bè gần gũi, có thể kết nghĩa anh em, cha con, lại có thể “ly dị”, nếu ăn ở giữa thần linh và con người có sự bất hoà. Thậm chí có người còn “trả thù” thần linh bằng cách bỏ đói, không cúng tế nữa, để chuyển sang thờ phụng một thần linh khác tốt hơn. Sự gần gũi giữa các thần linh và con người tạo nên cuộc sống hồn nhiên, và ngày vui hội hè người ta “ăn” chung với các Atâu (ma) các Yàng (thần linh, trời). Chính vì thế, sau lễ “tế thần” là tới lễ “ăn”. Ăn trâu cùng với các thần linh - qua những bài hát, điệu múa và đặc biệt là qua Atâu xít (thần rượu cần). Atâu xít được coi là bạn thân thiết nhất của mọi thành viên, từ già chí trẻ, từ đàn ông đến đàn bà. Ai cũng có thể ôm ghè rượu, vít cần, uống và hát. Hát bài có sẵn lời của đời trước để lại. Hát bài hát ngẫu hứng tự đặt lời cho cái miệng mình... Atâu xít - Atâu chinh chiêng (thần rượu cần và thần chinh chiêng) làm cho con người gần gũi nhau, trong các lễ hội, mọi hiềm khích, mọi thắc mắc của thời gian qua, đều được các thần linh giúp sức nói ra để rồi xoá đi hết. Tôi đã được xem một cuộc giải hoà giữa hai người có thù hận vì người nọ đi săn, bắn nhầm vào chân người kia. Người bị thương cho rằng người kia cố tình bắn anh ta què - vì anh ta săn bắn giỏi hơn. Đã phải phạt một con trâu rồi, người bắn phải chân bạn kia còn bị phạt ở nhà ba con trăng. Đến ngày lễ hội có đâm trâu, anh ta hết hạn phạt, đã uống rượu say, để giải oan cho mình, anh ôm ghè vít cần rượu, bắt người bị thương “phải uống say bằng nhau cái tui, để tui cúng Yàng xin cho được thông cảm là tui lỡ tay thôi”. Và hai người đã uống say tới mức, cứ ôm lấy nhau mà thanh minh trước con mắt vui khôn tả của cả làng. Họ trở thành bạn thân như cũ, không ai còn hiểu lầm ai.
Có vài người cho rằng lễ hội có đâm trâu là dã man, lãng phí không cần thiết. Thực ra nói như thế là đúng với hoàn cảnh của đa số làng Tây Nguyên bây giờ. Vì làng không còn là Làng rừng. Làng đã thanh thị tứ thị trấn. Rừng bị phá trụi thì còn gì là thiêng liêng còn gì mà cúng tế? Chúng ta cần nhìn nhận đúng với thực tiễn ngày nay. Tôi chỉ thấy lễ hội đâm trâu theo kiểu trình diễn của một số lễ hội ta thường gọi là "quốc doanh" là vô cùng dã man vì nó mất đi phần Tâm linh của cả cộng đồng. Đó là các buổi trình diễn giết trâu một cách dã man, chứ còn lễ hội Pơ-Thi có đâm trâu của làng rừng khi Tây Nguyên còn rừng thì rất khác. Việc tế thần là việc linh thiêng, từ trong không gian văn hóa của lễ hội, ta có thể cảm nhận được vẻ đẹp hiến tế, Ngay cả gia đình chủ của chú trâu được “đâm” cũng cảm thấy mình hãnh diện được làm vật tế thần. Mỗi năm mới có một mùa, chủ yếu là lễ hội Pơ Thi, và từ các lễ hội, đem lại cuộc sống đầy sinh khí cho cộng đồng các dân tộc, sao lại gọi là không cần thiết. Lễ hội phồn thực của người nông dân cấy lúa nước hay văn hóa lúa nương cũng đều được người nông dân coi trọng, rất linh thiêng. Các lễ hội phát triển, theo tục lệ của quy trình sản xuất, theo quy luật vòng đời và theo đúng mùa vụ chứng tỏ cuộc sống vật chất, và đời sống tinh thần của nhân dân luôn luôn tựa vào vẻ đẹp linh thiêng của ý nghĩa "phi vật thể" mà cuộc sông tâm linh mà tạo hóa ban tặng. Tất nhiên, cần loại trừ các hủ tục như phạt vạ, trù úm quy tội cho nhau thành ma-lai. Riêng việc các lễ hội cộng đồng Plei (làng) hoặc nhiều Plei thì thật là cần thiết, sau mỗi năm lao động mệt nhọc là thời gian được an hưởng thái bình, âu đó cũng là quyền lợi rất đáng trân trọng. Và trong các lễ hội mà có đâm trâu cùng với ăn trâu thì niềm vui được nhân lên gấp bội. Nhưng tôi phải nhắc lại, lễ hội nào cũng phải có không gian của nó. Không gian rừng núi Tây Nguyên là một đặc điểm văn hoá truyền thống rất đặc thù của bà con các dân tộc Tây Nguyên. Tôi cực lực đả phá các cuộc "ăn trâu”, "đâm trâu" theo kiểu liên hoan biểu diễn, trình diễn mà rừng thì mất tiêu rồi! Thế thì các cuộc liên hoan tổ chức biểu diễn của mấy ông làng xã đều phản cảm mà gây ra một không gian man rợ thiếu văn hóa. Bao giờ đi liền với lễ hội là đều gắn chặt với không gian văn hóa của mình. UNEXCO công nhận không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là di sản văn hóa phi vật thể chứ không phải đơn giản chỉ là công chiêng. Không gian văn hóa, tức là không gian làng rừng. Rừng mà không còn thì… không gian văn hóa cồng chiêng có còn không Yang ơi!...
Văn nghệ số 6+7+8/2016
