Nhà thơ Lê Xuân Đố sinh 1943, ở làng biển nghèo bên cửa sông Nhật Lệ thanh phố Đồng Hới, tỉnh Quảng Bình. Tuổi thiếu thời ông được học trường Đào Duy Từ cấp 2, cấp 3. Lớn lên ông được học trường Đại học Tổng hợp khoa ngữ văn Hà Nội. Tốt nghiệp ĐH ông về làm việc Đài Tiếng nói Việt Nam, buổi phát thanh Tiếng thơ danh giá hồi bấy giờ. Sau ngày đất nước thống nhất, ông đưa vợ con từ quê Quảng Bình vào đoàn tụ ở TP.HCM, ông tiếp tục làm chương trình thơ và sân khấu ở Đài truyền hình TP.HCM. Đến tuổi, ông nghỉ hưu tại thành phố này. Lê Xuân Đố hội viên Hội nhà văn Việt Nam, đã xuất bản năm tập thơ: Hồn nhiên_ NXB Văn nghệ Tp.HCM 1988, Ngọn nguồn_NXB Văn học 1999, Giọng muối_NXB Văn hóa thông tin 2003 và Chúc phúc lá xanh_NXB Hội nhà văn 2020. Ông có bài thơ Thức như là chân dung Lê Xuân Đố đời và thơ.

Quảng Bình nặng lòng tiên tổ

Hà Thành thất thểu văn chương

Sài Gòn làm không kịp nhớ

Trở mình thức mấy quê hương.

Quảng Bình nặng lòng tiên tổ. Lê Xuân Đố sinh ra ở làng biển nghèo, cha là ngư dân thứ thiệt: Cha là ngư dân chọn biển để ra đời / Con cái sinh ra từ mùa sinh con nước … Bão biển ư / Không ồn ào tuyên ngôn máu lửa / Sóng gió dữ dằn cũng mặt biển đấy thôi / Sau bão là biển lặng yên đẹp tựa gương trong / Soi đầy khăn tang nước mắt. Với ông biển là cha bờ là mẹ và ngược lại. Biển dữ dội và lặng yên sinh ra tính cách nghệ thuật thơ ông lửa cháy và cả trữ tình. Không sinh ra ở biển, con của biển thì ông không thể có bài thơ Bão. Ngọn gió hai chiều thổi gió từ đâu / Bão đất chấp cùng bão biển / Thuyền cha giờ nơi đâu / Gió thổi lạnh tang đầu mẹ / Con bơ vơ giữa biển và bờ … Tiếng con gọi khắp biển bờ / Chìm trong nước bạc bao giờ nổi lên. Mẹ là bờ sống nhờ biển và chịu nhiều bão tố: Cây liễu gió mẹ chịu đầu mũi cát / Thuyền và hải lưu bạn đời phiêu bạt / Mẹ nỗi chờ găm mảnh ánh trăng. Bài thơ đầu tay về mẹ là một bài thơ hay của đời thơ ông. Mẹ là lửa trong bếp / Khói ấm trên mái nhà / Giành cho con những gì ăn được uống được / Còn mẹ ăn gì mà sữa ngọt / Có ai vì mẹ mà ta sống. Cha mất năm ông 14 tuổi, hình ảnh người cha đánh cá ám ảnh ông suốt đời: Sau hoàng hôn đêm phố sáng đèn / Vẩy cá lưng cha trứng cá mắt lưới / Thèm mặt trời biển / Nước mắt gọi cha / Long lanh giọt nguồn vớt lên mẻ cá cầu vọng. Quê ông Quảng Bình đang thời chiến tranh phá hoại ác liệt, bài thơ Hoa biển có những câu mỹ cảm thế này: Con gái là bờ con trai là biển / Sóng mạnh mẽ yêu bờ đằm thắm / Bờ tắm sóng da cát mịn màng / Con trai thương con gái gọi tên hoa biển … Chiến tranh mang con trai đi xa biển bờ / Tim con gái biển động / Sóng có thể cảm thông bào giũa / Ngực bớt nhức căng con gái dậy thì / Nhưng dấu nằm cát không chịu xóa / Hình bóng con trai tiếng sóng đi về. Bài thơ Bí ẩn cát là cục máu con trai biển: Đêm cát thành sao con thành sao / Những vì sao ồn ào ngực biển / Ước mơ trẻ con sớm hơn bình minh… Người làng biển không nhớ ngày sinh / Nhớ ngày cúng cơm / Khói hương thủy thần hà bá / Ai nhắm mắt bước khỏi chân mây / Ai lại về chân sóng / Cát đóng dấu vào giọng nói hằn sâu nếp nghĩ một đời.

Hà Thành thất thểu văn chương. Thất thểu trăm phần trăm nghĩa đen. Những ngày đầu viên chức giống như người dân thời chiến tranh khốn khó, hiểm nguy. Ông lập gia đinh, lấy vợ tận Quảng Bình càng trắc trở, vất vả muôn phần. Đất Hà thành vẫn giữ phong độ hào hoa, tao nhã. Lê Xuân Đố chàng trai làng biển miền Trung thông minh đa cảm, ham hiểu biết bởi sức hút tinh hoa căn cốt, văn hiến cội nguồn. Tích lượng tình yêu và văn hóa ấy, ông đã sáng tác gần hai mươi bài thơ về Hà Nội. Có một kỷ niệm mà ông sướng và khoe rất hồn nhiên: Nhà thơ Bằng Việt và cả nhà thơ Vũ Quần Phương tuần đầu nhậm chức chủ tịch Hội nhà văn Hà Nội thì đều đăng nguyên trang thơ viết về Hà Nội của Lê Xuân Đố trên báo Người Hà Nội, tờ báo Văn học nghệ thuật của thủ đô. Bài thơ Nhớ Hà Nội: Có thể người đi không thấy mặt / Nhưng mùi hoa sữa đã đưa qua / Có thể mười năm không dạo bờ hồ Hoàn Kiếm / Lòng dạ ta mềm liễu từng ngày / Đường đời lắm khi chân không nhấc nổi / Tâm hồn mở năm cửa ô / Rét mướt gió mùa đông bắc không thổi tới / Lòng ta sấu rụng ngày ngày. Bài thơ Nhớ xuân là ông nhớ cô gái Hà Nội với thi ảnh hoa đào ngày Tết truyền thống: Hà Nội ơi không nguôi nỗi nhớ / Và em dĩ vãng hoa đào / Đêm cuối năm ngược chiều gió rét / Tôi về run rẩy chiêm bao. Hà Nội là một phần đời máu thịt không thể thiếu, ông viết mùa đông Hà Nội qua bài thơ Cây bàng: Hà Thành rét mùa tâm tưởng / Ủ trời cho xám khói xanh / Bao tàn lửa xác bàng gieo phố / Sưởi bước người cho đến mùa xuân. Khi Hà Nội mở cửa kinh tế thị trường, xây dựng ồ ạt có lắm bê tông sắt thép, cũng lắm bụi rác mịt mờ, Lê Xuân Đố lo lắng dõi theo. Ông thầm gọi Hà thành như trong mơ gọi về nguồn cội: Gõ cửa phố cổ ba sáu phố phường như gõ lên trăng / Có người Tràng An đấy không? / Mây thời gian gặp rêu phong kết tụ / Sự sống giữa tường long vôi cũ / Khát khao nén chặt / Tưởng đụng vào bung vỡ. Hà Nội khát khao. Cũng trong bài thơ này ông tỏ lòng yêu phong thái, cốt cách người Hà Nội một cách thành kính:

Vòng xoay Bờ Hồ bước người không dứt như đèn kéo quân

Nhà thơ Lê Xuân Đố

Khoan thai theo cách người Tràng An lên chùa.

Hà Nội thời tuổi trẻ của Lê Xuân Đố. Hà thành thất thểu văn chương nhưng là bà đỡ văn chương thơ ca của ông, quê hương thứ 2 của Lê Xuân Đố.

Sài Gòn làm không kịp nhớ. Rất đúng với Lê Xuân Đố và nhiều người đô thị này. Làm thơ cần lắm đam mê nhưng mưu sinh cần hơn. Ra khỏi thời hồn nhiên mơ mộng đất Hà thành sau 30/4 ông đánh liều đưa vợ ở Quảng Bình vào đoàn tụ Tp.HCM, Cuộc đánh cược có một không hai trong đời ông. Đồng lương một mình công chức, lo ăn cả nhà vừa chạy việc cho vợ nơi đất mới: Cơm áo xoay tròn bùng binh / Tĩnh say vòng xoay Sài Gòn muôn mặt / Ngộp thở đại lộ nhân sinh. Bước đầu ông nhập cuộc thơ vỉa hè, chén rượu trái cóc:

Nâng chén cay chòng chành giọt quý

Đời xấu xa uống cho đẹp cái đời.

Rồi thơ chợ búa, thơ khổ: Bần sĩ về nương bóng chợ / Một gian nhà sập gió mưa tuôn / Ăn giỗ trẻ con từng xu nhỏ / Chau mày người lớn nghẹn áo cơm / Văn chương bỏ mối xông bụi / Cửa mở mắt vô hồn. Rồi ông cũng đón được làn gió mới, cuộc sống khác của phương Nam. Xuống Vũng Tàu tắm biển, ông có bài thơ Tình ca Vũng Tàu đã mang một tâm cảm khác:

Bắt đầu hai tiếng em anh

Biển thành hơi thở sóng thành cõi mê

…

Nước non một khoảng nuông chiều

Cái hôn trong sóng đến điêu đứng bờ

Qua nhiều ngày sống bụi, Lê Xuân Đố ngỡ ngàng yêu Sài Gòn khi nào không biết mà mỗi lần đi xa lại nhớ.

Dễ thương lại những hàng me quên lãng

Những mối tính lãng đãng mưa thưa

Làm mát lại ruột gan thành phố

Ánh đèn vàng đốt cháy một đời xưa

(Sài Gòn sau lưng)

Lê Xuân Đố tự tin phấn chấn hơn. Thơ cũng khoái hoạt cởi mở xô lệch với không khí một thành phố lớn đang thời bứt phá với nhiều cơ hội và rủi ro: Lịch sử làm gì trong bạt ngàn quán nhậu / Cơn gió độc ranh mãnh mát theo giọng hò / Tỉnh say vòng xoay Sài Gòn muôn mặt. Và cũng đã yêu góc trữ tình thành phố:

em bảo em yêu Sài Gòn đêm

lá me rơi nhìn tóc em xanh thì biết

em bảo em yêu mùa giáng sinh

sương khói mong manh lòng lành lời nguyện

Cuộc sống nhờ cô vợ xinh đẹp hảo tâm, cô dân quân du kích ngày trước đất lửa Quảng Bình. Nhờ bạn bè đồng nghiệp thơ phú, rượu chè níu kéo, giúp chỗ ở, làm ăn. Gia tài ông có được một cửa hàng rồi công ty trang trí nội thất. Ông đã trả hết nợ tiền in mấy tập thơ đầu và cho ba con gái, một con trai ăn học đàng hoàng. Lê Xuân Đố ân tính và nhận Sài Gòn là quê hương thứ 3.

* Chữ tràn ngoài trang giấy

Thơ trong hồn lửa cháy

Cửa trời hun hút sao khuya

Chữ tràn ngoài trang giấy

Lửa bùng tro chữ bay đi.

(Chữ)

Đã đọc 5 tập thơ Lê Xuân Đố đã xuất bản, ta mới thấy những bước chuyển thơ. Từ thuở đầu thơ thế sự hay trữ tính đều thơ rút ruột, da diết cội trễ, cội nguồn đến bức phá giọng thơ hiện đại hơn, trữ tính hơn, nhân sinh, thời cuộc hơn. Lê Xuân Đố là nhà thơ viết về thơ gởi gắm, mong mỏi, tranh luận khốc liệt như lẽ sống của mình: Với bùa mê thơ / Anh thiêu thân thức trắng / Như trọn đời với em / Ngọt ngào cay đắng (Trăm phần trăm). Ông chia sẻ với nàng thơ: Phỏng vấn nàng chưa nàng thơ đang khóc / Nàng thơ Việt đang ở đâu / Bao giờ nàng hương sả hương sen tâm hồn dân tộc / Bao giờ nàng sáng ánh sáng cõi đời tối tăm / Bao giờ tượng đài thơ nàng kiêu hảnh quảng trường / Nhận từ cánh đồng lời hương lúa thơm (Xin độc giả). Ông lo cho nền thơ và hy vọng: Nàng thơ ở đâu / Người đọc thơ ngày ít đi / Thơ trong đời / Đời khó ở / Gập ghềnh âm tiết / Chữ nghĩa rụng rơi /Hạt mùa sau / Tình còn gọi người / Đời còn muốn ở… Nàng thơ cười / Như cô gái tràn trề hạnh phúc / Mặt người mới cưới / Đóng dấu một ban mai (Nàng thơ). Số lượng bài thơ Lê Xuân Đố viết về thơ khá nhiều. Thơ, Hồn xác và thơ, Gặp lại bạn thơ, Hoa hồng em và thơ, Trình diễn thơ, Già trẻ uống rượu đọc thơ, Nàng thơ, Tiệc thơ… Kể cả hai mươi bài chân dung nhà thơ, thì có đến trên bốn mươi bài nói đến thơ. Lê Xuân Đố yêu thơ, say thơ đến mức kỳ lạ, hầu hết bạn thơ văn đều xác nhận. Ông với rượu và bạn không thể tách rời. Mỗi lần cầm chén rượu hay vào cuộc bia ông đọc thơ khi như hét, lúc trầm lắng như đứt hơi và … khóc, khóc nín, khóc òa nức nở… đã thành giai thoại dễ thương Lê Xuân Đố.

Nhưng thơ ông không theo mốt thời thượng. Ông vẫn bám hơi thở đời sống: Nhà nông ngửa mặt cầu cậu cầu cô / Chờ vợ đẻ con chờ đất đẻ củ / Chờ mưa nắng yêu nhau / Phồn thực mùa màng / Tuổi già lột da trẻ lại (Mưa nắng yêu nhau). Và gắn với thiên nhiên. Tập thơ Chúc phúc lá xanh xuất bản 2020, sáng tác 17 năm, tính từ tập thơ thứ tư Giọng muối xuất bản năm 2003. Giai đoạn này đất nước mở cửa thơ cùng với mở cửa kinh tế thị trường, giới văn nghệ gọi là cởi trói. Thơ Lê Xuân Đố thoáng đãng tự do như mở chân trời. Câu từ bất ngờ hơn, câu chữ xô lệch, mở rộng biên độ nội dung cảm xúc với nhiều vấn đề tính cảm, xã hội. Trong tập thơ này bạn đọc dễ nhận ra một số không nhiều những bài thơ có hơi hướng Hậu hiện đại phương Tây. Nhưng ông không làm thơ mốt thời thượng, kiếm tìm lối nghĩ, cảm hứng khác, lạ nhưng vẫn gắn với hơi thở cuộc sống và thiên nhiên. Ví như bài Sắp đặt:

Vườn nhà nông chổng mông lên trời

nằm úp mặt úp mồm mũi

hơi hớm rơm rạ phân chao

thịt da mình chồi đâm rễ mọc

Nhắm mắt lại thấy

bụng mình sôi hay bụng đất sôi

Cổ điển cười. Tương lai về

Không vội vàng chim hót.

Tuy trong đời nhiều vất vã giằng xé, nhưng bổn tính của ông là hồn nhiên, giản dị tự cội nguồn quê cha đất tổ. Lê Xuân Đố nhẹ nhàng trở về thơ trữ tính truyền thống rất lẹ. Ông cho rằng cách tân thơ phải từ gốc. Thế giới cũng gọi thơ “Tân cổ điển” đấy thôi. Ông trở về tìm cái đẹp, khuất lấp, ẩn chìm bên trong đời thực, cái ác cái thiện được phơi bày công bằng, nghiêm khắc với tính yêu đồng loại. Thơ giản dị mà sâu sắc, rung động đến ám ảnh. Mời bạn đọc đọc bài thơ Hành tinh chúng ta trong tập thơ Chúc phúc lá xanh, đề cập vấn đề lớn nhân loại mà viết cứ như đùa, hồn nhiên, giản dị: Trăm ngày hạn mấy ngày mưa / Ráo mồ hôi nụ cười đong đưa / Ngày lại mới / Hoa không ngừng nở nước không ngừng trôi Thầm thì bên tai: Hôn đi / Hành tinh bồng bềnh hơi thở.

Bài Thơ Lãng mạn Việt Nam của Lê Xuân Đố có một không hai trong phép trữ tính, nó là đặc sản tinh thần lãng mạn riêng của dân tộc Việt:

Việt Nam lướt qua vườn hoa

Lễ hội tưng bừng ong bướm

Việt Nam rung chân giường là cắt rốn anh hùng thi sĩ

Đêm Việt Nam là Hằng Nga

Chăm sóc chú cuội gốc đa

Vun xới giấc mơ qua mùa hiễm họa.

Như giọt sương như nước mắt, máu ứa, Lê Xuân Đố còn giữ Ngọn lửa đời thơ đi tận cùng cái đẹp mỹ cảm thơ giữa cuộc đời người yêu thương mà không dễ sống?

Phạm Đình Ân |Báo Văn Nghệ

-----------

Bài viết cùng chuyên mục: