Phải đến khi đất nước tiến hành công cuộc Đổi mới, người người háo hức “bung ra”, thì năng khiếu văn chương tiềm ẩn trong ông mới “bung ra”. Từ đó, càng viết ông càng thăng hoa mê mải, liên tục gặt hái. Đến nay, ông đã xuất bản 3 tập truyện ngắn vào các năm 1999, 2010 và 2016. Thêm một ngày đàng là tập truyện ngắn thứ 4 của ông được trình làng vào tháng 7 năm 2025 này.

Bìa cuốn Thêm một ngày đàng

Tác giả Ngô Vĩnh Xuân Lôi tên thật là Ngô Vĩnh Dụng, sinh năm 1938 tại một ngôi làng thuộc xứ Đông Ngàn - Kinh Bắc xưa. Thuở thiếu niên, ông có nhiều năm được ăn học ở Hà Nội, trong gia đình những người bà con là trí thức “Tây học”, trước khi là học sinh trường cấp 3 Hàn Thuyên danh giá của tỉnh Bắc Ninh. Rồi ông tốt nghiệp Đại học Sư phạm Hà Nội và gắn bó với những ngôi trường ở phía Bắc sông Hồng. Đó là những chỉ dấu văn hóa in đậm, hiện rõ trong các tác phẩm của ông. Không gian nghệ thuật của 17 truyện ngắn trong tập này đều có “địa chỉ” được hình dung khá rõ. Đó là những làng quê, những gia đình, những ngôi trường dưới chân núi Sóc, hay bên những con sông như sông Đuống, sông Cầu, sông Cà Lồ... Thời gian chuyện kể chủ yếu từ khi có chính quyền cách mạng năm 1945, đến những năm đầu của công cuộc đổi mới. Dĩ nhiên, nhiều câu chuyện có cảnh người chết đói la liệt đầu đường xó chợ; những cuộc tản cư lếch thếch; những cuộc đấu tố cải cách ruộng đất; những oan trái bất công do hoàn cảnh thời chiến; những ngăn sông cấm chợ cực đoan ấu trĩ một thời… Nhưng tất cả đều được hóa giải bởi truyền thống nhân nghĩa của dân tộc và ân tình chung thủy của nhân dân. Đến như ông Mạnh trong truyện Tình quê, lúc đương chức thì cặp bồ gái trẻ, bỏ rơi vợ con; đến khi bị bồ nhí cuỗm sạch tài sản, bệnh tật hành hạ… thì được người vợ cũ đón về chăm sóc, chỉ vì ông ấy là cha đứa con trai duy nhất của bà. Hoặc như tay Phụ trong truyện Màu cổ tích, cũng xuất thân trong một gia đình tử tế, nhưng đua đòi thời thượng, vơ vét của công, nịnh trên nạt dưới… Đến khi gặp quả báo phải ra sông tự vẫn hòng trốn tránh tội lỗi, thì lại “bị” một ông già đánh cá vốn là học trò nghèo thuyết phục, chấp nhận quay về đối mặt với những tội lỗi của mình để làm lại cuộc đời…

Hệ thống nhân vật trong Thêm một ngày đàng khá đa dạng, nhưng tựu trung có 2 mẫu nhân vật chính, đó là những ông bà giáo đã đứng tuổi và những người lính từng chiến đấu, hi sinh, đổ máu… trên chiến trường. Những nhân vật là giáo chức, dưới ngòi bút của Ngô Vĩnh Xuân Lôi, trong bất cứ môi trường và cảnh huống nào cũng mô phạm, gương mẫu, tự trọng, đúng phẩm hạnh Người Thầy. Cụ giáo Quách Vân Phong, thời trẻ ốm yếu thiếu máu, nhưng vẫn hiến máu cứu một học trò bị tai nạn vì cả trường chỉ mình thầy cùng nhóm máu (Ông già dưới chân núi Sóc). Ông giáo Phong trở thành “kẻ sĩ diện đời chót” (tên truyện ngắn), kiên quyết không bán bớt mảnh đất mặt tiền bạc tỉ, bởi trong lá đơn xin cấp đất mấy chục năm trước, ông đã hứa hẹn chỉ để ở, không mua bán đổi chác gì, mà một trong những người tin tưởng lời hứa đó để “bỏ phiếu” cho ông, nay đã thành liệt sĩ ở biên giới phía Bắc. Cô giáo Thanh góa bụa ở tuổi hồi xuân, luôn kìm nén cân bằng những khát khao bản năng, những rạo rực thầm kín… để giữ gìn phẩm hạnh trước đồng nghiệp và học trò, để trở thành Cái Đẹp mỹ học cho nghệ thuật đích thực, qua những bức vẽ của người họa sĩ láng giềng (Khoảng trống). Ông giáo Phúc góa vợ đã lâu, một lần lỡ đường trong đêm mưa gió, tình cờ gặp lại người yêu cũ trong chính ngôi nhà của nàng. Nàng cũng góa bụa từ khi con gái chào đời, đến nay cháu đang học sư phạm. Nghe tới hai tiếng “sư phạm” ông Phúc ngồi thẳng người lên đưa tay vuốt lại mái tóc và kiểm tra lại cúc áo… (Tình xưa). Vậy đó, bản chất nghiêm ngắn luôn thường trực tự nhiên trong các nhân vật nhà giáo của Ngô Vĩnh Xuân Lôi…

Có một điều đặc biệt, tác giả chưa một ngày trong quân ngũ, nhưng lại khá am hiểu về sinh hoạt nhà binh, viết khá nhiều về những người lính và luôn đề cao bản lĩnh, nhân cách của người chiến sĩ. Một loạt tác phẩm trong tập truyện này như Chuyện nghe được ở vệ đường, Sự tích gò ông Lục, Thêm một ngày đàng… nhân vật chính đều là những người lính trở về từ mặt trận, chịu nhiều oan trái, thiệt thòi… nhưng vẫn đứng vững, đứng cao hơn thực tế nghiệt ngã. Ông Dậu từng 2 lần nhập ngũ trong 2 cuộc kháng chiến, 2 lần bị địch bắt, trải qua 2 địa ngục trần gian là Côn Đảo và Phú Quốc, 2 lần được kết nạp Đảng vì hoàn cảnh thời chiến tạo nên… Nay nước nhà thống nhất, hòa bình, ông vẫn không được công nhận là đảng viên, vẫn phải lao động nặng nhọc để kiếm sống, mọi hi sinh cống hiến chẳng có gì để chứng minh, nên ông chẳng có chế độ chính sách gì… Nhưng “đừng tưởng đời tôi lận đận mà tôi đâm ra hận đời đâu nhé. Tôi cũng biết về nguyên tắc tổ chức, cái gì châm chước được, cái gì không lắm chứ! Có hận là hận cái bọn đạo đức giả, giấu Đảng lừa dân kia kìa…” (Chuyện nghe được ở vệ đường). Ông Hiền là cựu chiến binh Điện Biên Phủ, được bà con tín nhiệm bầu vào ban quản trị hợp tác xã nông nghiệp, nhưng lần nào cũng bị tổ chức gạt phắt, vì là con nuôi của một phú ông (sau này được công nhận là Địa chủ kháng chiến) và con đẻ của một nông dân thỏa hiệp đấu tranh giai cấp (do không đấu tố ông Địa chủ kháng chiến). Ông Hiền vẫn chí thú làm ăn. Hai con trai của ông đều lần lượt xung phong đi bộ đội, hết nghĩa vụ quân sự trở về ông cho đi học nghề rồi đi làm thuê trước khi trở thành những ông chủ có tiếng trong vùng (Thêm một ngày đàng)...

Những câu chuyện trong tập truyện này đa số là những “chuyện cũ” trong đời sống cũng như trong văn học. Chuyện kể theo tuần tự diễn biến, không có những thủ pháp cao siêu, văn phong mẫu mực kinh điển, nghĩa là một giọng văn rất… “cũ”. Nhưng sự hấp dẫn cuốn hút người đọc lại chính từ cái vẻ đẹp mực thước cổ điển ấy; đặc biệt là ở sự từng trải lịch thiệp của tác giả, ở khả năng nắm bắt tình tiết và nghệ thuật tả cảnh, tả tình trong những cảnh huống cụ thể. Này là tư gia của một góa phụ trí thức: “Ngọn đèn tọa đăng được thắp lên sáng rực. Căn nhà hiện ra một cách lộng lẫy, dư thừa. Gian bên trái cạnh cửa sổ tường hậu kê chiếc giường mô đéc bằng gỗ lát hoa, màn tuyn trắng bóng lộ ra chiếc gối trắng tinh, chiếu hoa đỏ thẫm. Sát tường hồi là chiếc tủ đứng cánh gương vẽ cảnh bụi hồng và đôi bướm lượn…” (Tình già). Này là một bà giáo đã về hưu, rạng rỡ hạnh phúc tái hôn với người chồng đã li hôn từ mấy chục năm trước, chỉ vì những hiểu lầm: “Từ gian trong bước ra một người đàn bà trạc tuổi sáu mươi nhăm, vẻ người Hà Nội gốc gọn gàng trong bộ lụa Hà Đông màu mỡ gà tinh khiết cùng chiếc áo len cộc tay màu hoàng yến khoác ngoài, mái tóc vừa uốn rất chuẩn và hình như trước lúc ra đây, bà ta còn kịp quệt thêm thỏi son nâu hồng lên môi, thoa thêm lớp phấn phớt hồng lên má?” (Tình xưa)…

Tục ngữ người Việt có câu “Đi một ngày đàng, học một sàng khôn”, nhưng bà con vùng Đông Ngàn lại nói là “Đi một ngày đàng, thêm một sàng khôn”. Đây là sự “cải biến” rất sát đúng với không gian văn hóa một vùng đất thuộc cái nôi văn minh của châu thổ sông Hồng. Tác giả Ngô Vĩnh Xuân Lôi đã dựa theo ý đó mà đặt tên cho truyện ngắn về tình đồng chí, nghĩa đồng đội của mình là “Thêm một ngày đàng”. Có lẽ đó cũng là lý do mà tên truyện ngắn được chọn làm tên chung cho tập truyện thứ tư của tác giả. Truyện ngắn của Ngô Vĩnh Xuân Lôi nhìn chung Hay và Đẹp, bởi có nhiều những trang viết gợi cảnh, gợi tình, thấm đẫm nhân văn, ăm ắp kiến văn.