Nếu lấy một nghĩa rộng về nghệ thuật, thì những tác phẩm nghệ thuật đã tồn tại từ thuở khai sinh loài người: từ nghệ thuật thời tiền sử cho đến nghệ thuật đương đại. Nghệ thuật là một cái gì đó kích thích tư duy, cảm xúc, niềm tin, hay ý tưởng của một người thông qua các giác quan.

Bản chất của nghệ thuật được triết gia Richard Wollheim mô tả như là “một trong những vấn đề xưa nay khó nắm bắt nhất của văn hóa con người.”

Còn về văn hóa dân gian? “Văn hóa dân gian là một thực thể sống, nảy sinh, tồn tại và phát triển gắn với sinh hoạt văn hóa cộng đồng của quần chúng lao động. Vì vậy, khi nhận thức, lý giải các hiện tượng văn hóa dân gian phải gắn liền với môi trường sinh hoạt văn hóa của nó, tức là các sinh hoạt văn hóa của cộng đồng, trong đó cộng đồng gia tộc, cộng đồng làng xã giữ vai trò quan trọng.

Rối nước, môn nghệ thuật dân gian độc đáo của Việt Nam. Ảnh: VnExpress

Việt Nam là một trong các quốc gia Đông Nam Á có những nét văn hóa dân gian đặc trưng. Đó là truyền thống văn hóa truyền miệng, khác với Trung Quốc và Ấn Độ là truyền thống văn hóa chữ viết. Văn hóa dân gian Việt Nam có truyền thống hình thành, và phát triển từ rất lâu đời, bắt nguồn từ xã hội nguyên thủy. Đến thời kỳ phong kiến tự chủ, cùng với sự ra đời và phát triển của văn hóa bác học, chuyên nghiệp, cung đình thì văn hóa dân gian vẫn tồn tại và giữ vai trò quan trọng đối với sự phát triển của văn hóa cũng như xã hội Việt Nam, đặc biệt là với quần chúng lao động.” (Tạp chí Cộng sản).

Chúng ta có thể đối chiếu văn hóa dân gian với văn hóa đại chúng vì văn hóa dân gian không phải là chủ đạo. Trên thực tế, trong khi các phương tiện thông tin đại chúng quảng bá văn hóa đại chúng, nó có xu hướng đàn áp các nền văn hóa dân gian. Như vậy, toàn cầu hóa là kẻ thù của văn hóa dân gian, văn hóa dân gian bị văn hóa toàn cầu nhấn chìm.

Văn hóa dân gian có khả năng chống lại sự thay đổi và thường là văn hóa truyền thống lâu đời. Nó có xu hướng được bảo tồn tốt nhất trong các cộng đồng nông thôn chặt chẽ, nhưng rất bản địa hóa, nên nó có thể phổ biến ở một cộng đồng này nhưng không phổ biến ở một cộng đồng khác.

Qua nhiều thế kỷ, nghệ thuật là một phương tiện để miêu tả thần thoại của con người và đại diện cho các thực hành và truyền thống khác nhau của mỗi nền văn hóa dân gian. Thần thoại được miêu tả trong sách hoặc phim chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Tầm quan trọng của nghệ thuật trong văn hóa dân gian là rất lớn.

Văn học dân gian là nghệ thuật theo đúng nghĩa của nó:

Việc quan sát diễn biến hành vi là có thể thực hiện được nhờ vào nghệ thuật. Ví dụ, các bức bích họa thời tiền sử đã cho phép các nhà sử học hiểu được tổ tiên của chúng ta đã sống như thế nào. Đôi khi gần với nghệ thuật đơn thuần vì khía cạnh thủ công cũng như xa rời các quy tắc phối cảnh và tỷ lệ, nghệ thuật dân gian có chức năng chính là tiện ích và trang trí hơn là nghệ thuật. Neo đậu trong cuộc sống hàng ngày, nghệ thuật dân gian không thể tách rời khỏi văn học dân gian.

Nghệ thuật dân gian thể hiện truyền thống và phong tục của một nhóm người; nó không giới hạn trong các bức tranh. Các bài hát, điệu múa, truyền thuyết, tín ngưỡng… tất cả những yếu tố này đều phát huy tác dụng. Nghệ thuật này thường được sản xuất bởi thợ thủ công, thương gia, nông dân… Một trong những điều kiện để được coi là nghệ thuật dân gian là tính ẩn danh của nghệ sĩ. Vì vậy, tác phẩm phải thuộc về văn hóa dân gian, thuộc về một nhóm xã hội để làm phong phú thêm nền văn hóa, chứ không phải của một nghệ sĩ đơn lẻ.

Nhiều nền văn hóa thiểu số, truyền thống và bản địa có những hình thức múa riêng được lưu giữ qua văn hóa dân gian. Một trong những điệu nhảy mà bạn nghĩ đến là điệu múa Ireland, vẫn còn phổ biến ở các vùng nông thôn và vùng sâu vùng xa của Cộng hòa Ireland.

Tương tự, truyền thống khiêu vũ của người bản địa ở Bắc Mỹ có thể được coi là văn hóa dân gian. Điệu nhảy của một số bộ lạc có thể khác nhau và kết hợp các yếu tố văn hóa dân gian của riêng họ và những câu chuyện về cảnh quan văn hóa ở quê hương của họ.

Các loại hình nghệ thuật dân gian, từ hội họa đến điêu khắc: Định nghĩa của nghệ thuật đại chúng và nghệ thuật dân gian không hoàn toàn tuyến tính. Ngoài nghệ thuật nôm na, các loại hình nghệ thuật khác gần với nghệ thuật dân gian: nghệ thuật công nhân, nghệ thuật lang thang, nghệ thuật tàn bạo, nghệ thuật truyền thống, nghệ thuật sơ khai, nghệ thuật bộ lạc …

Chẳng hạn, lục địa Châu Phi rất giàu văn hóa và truyền thống. Do đó, nghệ thuật truyền thống châu Phi rất rộng lớn và khó có thể tóm tắt trong một vài tác phẩm nghệ thuật, nhưng nguồn cảm hứng từ cuộc sống hàng ngày thì rất nhiều. Nhiều tác phẩm trong số này có mục đích sử dụng hàng ngày, tôn giáo hoặc chính trị, vì vậy họ có một số lượng lớn các tác phẩm điêu khắc và đồ vật.

Người xưa sử dụng nghệ thuật dân gian để kể chuyện thần thoại: Ở châu Á, đặc biệt là Nhật Bản, thần thoại và truyện ma có tầm quan trọng lớn trong văn hóa dân gian địa phương. Để khám phá ý nghĩa và kể câu chuyện của chúng, các nghệ sĩ Nhật Bản đã khắc họa các hồn ma (hoặc yêu quái) trên các bản in. Trong bộ truyện “Hyaku Monogatari” (“Một trăm câu chuyện ma”, bắt đầu vào khoảng năm 1830), Katsushika Hokusai đưa người xem vào một thế giới có nhiều quái vật và những hồn ma báo thù. Truyền thống của người Nhật là kể những câu chuyện ma quái xung quanh những ngọn nến. Đối với mỗi câu chuyện được kể, một ngọn nến được thổi tắt. Khi bóng tối hoàn toàn phủ xuống, một linh hồn sẽ xuất hiện.

Một nghệ thuật dân gian khác là văn học truyền miệng. Văn học dân gian truyền miệng là những câu chuyện được truyền từ đời này sang đời khác. Những câu chuyện này theo truyền thống không được viết lại mà được truyền lại qua các câu chuyện. Ở Việt Nam, tục ngữ, ca dao, cổ tích… là một điển hình.

Ở đây, chúng ta có thể thấy rằng văn học dân gian truyền miệng thường kết hợp với các danh lam thắng cảnh của địa phương. Nhưng nó cũng thường kết hợp các câu chuyện ngụ ngôn truyền lại các lối ứng xử đạo đức và giá trị của văn hóa địa phương.

Định nghĩa nghệ thuật dân gian và xác định tầm quan trọng của nó trong văn hóa đại chúng không phải là một việc dễ dàng. Trong khi nghệ thuật cung cấp một phương tiện để hiểu các nền văn hóa khác nhau trên thế giới, nó cũng cung cấp một phương tiện để nuôi dưỡng và làm phong phú văn hóa dân gian. Từ châu Á đến châu Âu, các nghệ sĩ được truyền cảm hứng từ thế giới xung quanh để kể những huyền thoại và truyền thống cho thế hệ tương lai.

Vì tính chất dễ bị tổn thương, tính độc đáo và sự trường tồn, các nền văn hóa dân gian cần được nâng niu và bảo vệ. Những người kế thừa văn hóa sẽ tiếp tục từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nghệ thuật cần phát huy vai trò to lớn của mình đối với văn hóa dân gian, để có thể tự bảo tồn ở các vùng nông thôn trên thế giới, nơi mà lối sống truyền thống vẫn được trân trọng.

Huyền Anh (Tham khảo từ artsper.com)

Nguồn Văn nghệ số 36+37/2022