PHẦN 1. ĐỊNH VỊ DIỆN MẠO VÀ THÀNH TỰU: SỰ DỊCH CHUYỂN CỦA ĐIỂM NHÌN

Văn học Việt Nam từ năm 1975 đến nay đã trải qua 50 năm, với sự chuyển mình mạnh mẽ, nhất là từ năm 1986. Trong xu hướng dân chủ hóa và tự do sáng tác, lĩnh vực văn học có cảm hứng từ lịch sử bắt đầu sống lại và trở thành một trong những đề tài được nhiều người khai thác.

Nhìn vào mảng truyện ngắn lịch sử, ta thấy rõ sự chuyển mình của văn học 50 năm qua:

- Trước đổi mới (1975–1986): Giai đoạn này chủ yếu là lịch sử chiến tranh cách mạng, mang âm hưởng của 2 cuộc kháng chiến chống Pháp và Mĩ với các sự kiện chính trị, chiến trận, anh hùng ca. Điểm nhìn thường là toàn tri (ngôi 3), vẫn còn mang chức năng giáo huấn, nhân vật là công cụ của lịch sử. (các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Chu Lai).

- Sau đổi mới (từ 1986 đến nay): Truyện ngắn lịch sử đã dịch chuyển từ vĩ mô sang vi mô, từ anh hùng ca sang bi kịch thân phận cá nhân. Lịch sử trở thành bối cảnh cảm xúc để khai thác vết thương, nỗi đau, và đời sống nội tâm. Cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại đã qua đi và ko còn là nguồn cảm hứng lớn trong mảng sáng tác về đề tài lịch sự nữa. Ngoài các nhà văn thế hệ trước là những người trực tiếp trải nghiệm, chiến đấu vẫn tiếp tục khai thác nguồn mạch này trên cơ sở có sự đổi mới về cách viết (Bảo Ninh, Sương Nguyệt Minh, Lê Minh Khuê…) còn các cây viết trẻ đã có một sự quay ngược về quá khứ để tìm đến những thời kỳ lịch sử đã xa, có thể là thời kỳ trung đại hoặc dã sử, nơi có nhiều khoảng trống, góc khuất cần được lấp đầy, bằng những hoài nghi, tra vấn, đối thoại, tưởng tượng theo cảm quan của thế hệ…

Trong dòng chảy đó, chúng tôi tập trung vào một mạch nhỏ: TÍNH NỮ TRONG TRUYỆN NGẮN LỊCH SỬ của thế hệ 8x, 9x. (khảo sát qua một số tác giả: Trần Quỳnh Nga, Nguyễn Thị Kim Hoà, Trần Tú Ngọc, Nguyệt Chu, Đào Thu Hà, Phạm Giai Quỳnh…)

Khái niệm Tính Nữ: Khái niệm này không chỉ là miêu tả phụ nữ, mà là sự dịch chuyển hệ thống giá trị: từ quyền lực vĩ mô (nam giới) sang cảm xúc, trực giác, thân phận cá nhân và đời sống nội tâm (nữ giới).

Phạm vi: Chúng tôi tập trung tìm hiểu truyện ngắn là vì đây là hình thức phù hợp để các cây viết nữ trẻ thể hiện những tra vấn, hoài nghi và khám phá vi mô về lịch sử.

Hình ảnh minh họa. Nguồn pinterest

PHẦN 2: TƯƠNG QUAN SO SÁNH

Sự khác biệt trong cách tiếp cận lịch sử giữa các thế hệ và giới tính rất rõ rệt:

2.1. Đối thoại với giới nam

- Các nhà văn nam (trước và cùng thế hệ): Lịch sử là sự kiện chính trị, chiến trận, anh hùng ca. Người kể chuyện thường ở ngôi 3 với điểm nhìn toàn tri để khai thác hành động, bản năng trần trụi của nhân vật lịch sử Ví dụ: Dị hương của Sương Nguyệt Minh (1958). Cũng viết về người phụ nữ trong triều đại phong kiến (Lê Ngọc Bình), nhưng tính nữ ở đây được khai thác mạnh mẽ qua khát khao bản năng, tính dục—những thứ bị kìm nén bởi danh dự, lễ giáo, và chính trị. Bên cạnh nhân vật Lê Ngọc Bình, Gia Long được khắc hoạ theo hướng giải thiêng, trần trụi, thô ráp và quyết liệt.

Ví dụ về tác giả nam thế hệ 8x,9x là Lê Vũ Trường Giang và Đinh Phương. Hai tác giả trẻ này mang tâm thế của thời đại mới cùng những đối thoại với lịch sử của chủ thể tự sự. Tính nữ trong các tác phẩm như tập truyện “Bạc màu áo ngự” của LVTG hay truyện ngắn của Đinh Phương (như chiều ký ức phủ gai tập trung miêu tả nhân vật Lý Chiêu Hoàng, Lý Huệ Tông) chỉ dừng lại ở ngôn ngữ giàu cảm xúc, mềm mại, giàu chất thơ, tập trung khai thác các cảm giác và các hình ảnh biểu tượng. Còn lại đó vẫn là tiếng nói của một người kể chuyện nam tính, dù người ấy là “tôi” hay giấu mặt.

- Với các nhà văn nữ trẻ, tiếng nói về lịch sử của họ tập trung vào số phận cá nhân, đời sống nội tâm, bi kịch thân phận, đặc biệt là thân phận phụ nữ. Lúc này lịch sử ko phải là trung tâm để miêu tả mà là bối cảnh cảm xúc để khai thác vết thương cá nhân. Người kể chuyện thường hay ở ngôi thứ nhất, xưng tôi, với điểm nhìn hạn tri. Chính điểm nhìn hạn tri khiến cho người kể bị giới hạn bởi ngôi kể của mình, đó vừa là hạn chế, vừa là điểm mạnh để người kể bày tỏ những hoài nghi, những tra vấn về bản thân và về lịch sử. Có khi người kể chuyện ở ngôi 3 thì điểm nhìn cũng vẫn là điểm nhìn của người nữ giấu mặt, với giọng điệu thao thiết, dằn vặt, đầy xúc cảm, phức tạp và mơ hồ của tâm lý giới nữ. Trong nhiều trường hợp, các cây nữ viết trẻ còn thay đổi điểm nhìn một cách linh hoạt, khiến cho câu chuyện hiện lên với đầy đủ những góc khuất thân phận.

2.2. Kế thừa và vượt thoát giới nữ thế hệ trước

- Trong các nhà văn nữ thế hệ trước 8x, Trần Thùy Mai là một đại diện tiêu biểu. Ngoài các tiểu thuyết nổi tiếng là Công chúa Đồng Xuân và Từ Dụ Thái hậu thì các tập truyện ngắn như Lửa hoàng cung, Chuyện tình trong cung Nguyễn…tập trung vào việc phục hồi những giá trị người, vị trí, vai trò của người phụ nữ trong chính sử bằng những chi tiết đời thường, giàu sự đồng cảm.

- Thế hệ 8x, 9x kế thừa sự đồng cảm này nhưng vượt lên, từ chỗ “phục hồi” sang “hoài nghi”, “chất vấn” và “tái cấu trúc” lịch sử, từ cảm tính sang lý tính và bút pháp thử nghiệm, đối thoại khẳng định vị thế chủ động của người phụ nữ hiện đại đối với quá khứ.

PHẦN 3: SỰ ĐA DẠNG HÓA TÍNH NỮ VÀ CÁC XU HƯỚNG TIÊU BIỂU

Thế hệ này đã phân mảnh tính nữ thành nhiều xu hướng riêng biệt, không còn bó hẹp trong một khuôn mẫu:

3.1. Xu hướng khắc nghiệt hóa lịch sử (Đại diện: Nguyễn Thị Kim Hòa)

Tính nữ thể hiện qua bản năng sinh tồn và sức chịu đựng. Tác phẩm tiêu biểu là tập truyện Con chim phụng cuối cùng. Kim Hòa không lãng mạn hóa cung đình, mà phơi bày sự khắc nghiệt, lạnh lẽo của thiết chế quyền lực. Người phụ nữ hiện lên trong nỗi đau tận cùng nhưng ánh lên vẻ đẹp của sức mạnh chịu đựng, kiên cường: “Người đàn bà áo đỏ lao mình khỏi voi, giành lấy dùi trống. Người đàn bà máu bết mặt, bết tóc mà tay vẫn không ngừng khua từng hồi, từng hồi trống thúc trận ào ạt, dập dồn. Những hồi trống kéo những bóng áo đỏ khác liên tục trào lên, ào lên. Thân xác tả tơi trong pháo, thịt da vùi dưới đá, vẫn ào lên” (trích Nắng quái Tây nam thành)

3.2. Xu hướng lý trí hóa và phản biện (Đại diện: Trần Tú Ngọc)

Tính nữ thể hiện qua tư duy lý trí, sự hoài nghi mang tính chất khoa học, từ đó chủ động đối thoại và chất vấn với lịch sử. Tú Ngọc là cây viết nữ trẻ có giọng văn dịu dàng, mượt mà tinh tế song điểm tạo nên sự khác biệt chính là tác giả sử dụng tư duy tri thức hiện đại để đối thoại trực diện với truyền thuyết, lịch sử. Cổ Loa chiều nổi gió là một tác phẩm đặc sắc mà ở đó, tác giả chủ động chất vấn tính hợp lý của câu chuyện “nỏ thần” và “lông ngỗng”, và đặt nghi vấn về hành động của Mỵ Châu. “Tình yêu.

Phản bội.

Bài học về sự cảnh giác.

Tất cả đều là hư ảo.

Chẳng có lông ngỗng nào đủ rải đường từ Loa thành đến Mộ Dạ. Cũng như chẳng có người đàn ông nào chiếm được giang sơn rồi lại đi tự vẫn vì tình.

Sương khói phủ lên sự thật”.

Tính nữ được thể hiện qua tư duy lý trí: Nhân vật nữ không còn là nạn nhân bị động của số phận, mà là người có chủ động phân tích động cơ, sự sắp đặt của lịch sử và vai trò giới. Đây là xu hướng mang tính khảo cứu và phản biện mạnh mẽ nhất trong thế hệ này.

3.3. Xu hướng triết luận và huyền ảo (Đại diện: Phạm Giai Quỳnh)

-Tính nữ thể hiện qua việc khám phá siêu hình và suy tưởng sâu sắc. Phạm Giai Quỳnh dùng lịch sử như một điểm neo để tiến hành các triết luận siêu hình về bản thể. Tưởng như đã ngủ một giấc rất dài, chỉ còn bóng đêm đằng đẵng, tôi biết đã đến lúc mình phải rời khỏi nơi đây. Tôi họ Ninh, tên Vinh Hương, nguyên quê ở đất Trường Yên, tự ải dưới gốc cây hoè vào mùa Đông năm Diên Ninh thứ tư…(Hương phai). Yếu tố lịch sử chỉ là lớp vỏ cho câu chuyện về sự luân hồi, định mệnh và bản chất không đổi của nỗi cô đơn qua nhiều kiếp người. Tính nữ thể hiện ở xu hướng khám phá siêu hình, nơi cảm xúc, trực giác và suy tưởng được nâng lên thành phương tiện để giải mã lịch sử và vũ trụ. Bút pháp này phức tạp, đa tầng, thể hiện sự chủ động và sâu sắc của người phụ nữ hiện đại trong việc tiếp cận những vấn đề lớn.

Ngoài ra, chúng ta còn thấy xu hướng lãng mạn hóa lịch sử (Nguyệt Chu) với sự mong manh, bi kịch của nhan sắc, tình yêu, quyền lực và văn hóa hóa lịch sử, dã sử (Trần Quỳnh Nga, Đào Thu Hà) tôn vinh sự dịu dàng trong việc gìn giữ tinh hoa văn hóa, ẩm thực.

Tóm lại: Tính nữ trong thế hệ này là một hành trình từ khai thác nỗi đau, sự đồng cảm (Kim Hòa, Nguyệt Chu, Trần Quỳnh Nga, Đào Thu Hà) → Lý giải và tái cấu trúc (Tú Ngọc) → đến Khám phá triết lý (Giai Quỳnh).

PHẦN 4: NGUYÊN NHÂN VÀ DỰ ĐOÁN

4.1. Nguyên nhân

- Khoảng cách Lịch sử: Thế hệ 8x, 9x tiếp cận lịch sử với cái nhìn khách quan, thẩm mỹ hóa hơn, ít bị ràng buộc bởi chức năng giáo huấn.

- Tư duy tri thức và nữ quyền: Trang bị cho họ tư duy lý trí để chất vấn các cấu trúc quyền lực và khuôn mẫu giới tính truyền thống, từ nhận thức cảm tính chuyển sang lý tính

- Công nghệ và văn hóa thời đại: Tạo tiền đề cho sự kỳ ảo hóa và triết luận siêu hình (Ảnh hưởng từ văn học Đông Á).

4.2. Dự đoán hướng phát triển

Tính nữ sẽ tiếp tục là động lực đổi mới, đặc biệt là sự chuyển dịch:

- Từ nỗi đau sang khẳng định giá trị, nữ quyền, trí tuệ và khả năng làm chủ vận mệnh

- Sự lý trí hóa: mở rộng đối tượng chất vấn sang giải mã các nhân vật nam quyền lực và sự kiện chính trị thông qua lăng kính nhân văn của người phụ nữ hiện đại.

KẾT LUẬN

Nói tóm lại, trong vòng 50 năm từ 1975 – 2025, văn học Việt Nam đã có những bước chuyển mình, trong đó, truyện ngắn lịch sử của các nhà văn nữ trẻ 8x, 9x là một tiếng nói chủ thể, giàu chất thẩm mỹ và tri thức. Họ không chỉ kể chuyện, mà còn là người phản biện, tái cấu trúc và lãng mạn hóa quá khứ, góp phần đưa văn học lịch sử vượt khỏi khuôn khổ chính sử để chạm đến những giá trị sâu kín nhất của thân phận con người. Mặc dù chưa có những thành tựu đáng kể, tuy nhiên đây là tiếng nói của một thế hệ chủ động, đầy hoài nghi, chất vấn và cần được ghi nhận, cổ vũ.

----------

Bài viết được khai thác từ tham luận Hội thảo “50 năm văn học Việt Nam từ sau 1975: Góc nhìn của những người viết trẻ”.