Trong bối cảnh quan hệ Việt Nam - Nhật Bản được nâng cấp lên “Đối tác chiến lược toàn diện vì hòa bình và thịnh vượng tại châu Á và trên thế giới”, cuốn sách Việt Nam - Một góc nhìn từ Nhật Bản của GS.TS. Furuta Motoo, Chủ tịch Hội hữu nghị Nhật – Việt, Hiệu trưởng Trường Đại học Việt Nhật, Đại học Quốc gia Hà Nội được Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật mang ý nghĩa đặc biệt. Không chỉ là một công trình học thuật, cuốn sách còn là sự kết tinh của gần 50 năm gắn bó, nghiên cứu nghiêm túc và đầy tâm huyết của một học giả Nhật Bản dành cho Việt Nam.

Việt Nam - Một góc nhìn từ Nhật Bản là sự kết hợp giữa nghiên cứu hàn lâm với trải nghiệm cá nhân, giữa phân tích lịch sử với quan sát xã hội của GS.TS. Furuta Motoo

Khác với nhiều cuốn sách lịch sử viết theo lối biên niên truyền thống, Việt Nam - Một góc nhìn từ Nhật Bản là sự kết hợp giữa nghiên cứu hàn lâm với trải nghiệm cá nhân, giữa phân tích lịch sử với quan sát xã hội. GS.TS. Furuta Motoo bắt đầu nghiên cứu về Việt Nam từ cuối thập niên 1960, giữa lúc cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước đang diễn ra ác liệt. Với luận văn tốt nghiệp về Cách mạng Tháng Tám năm 1945, ông khởi đầu hành trình học thuật kéo dài gần nửa thế kỷ, trở thành người Nhật Bản hiếm hoi am hiểu sâu sắc về lịch sử hiện đại Việt Nam.

Cuốn sách bao gồm 10 chương, với cấu trúc khoa học, nội dung phong phú, bao quát khá toàn diện các khía cạnh quan trọng về lịch sử, kinh tế, xã hội của Việt Nam. Thông qua cuốn sách, người đọc sẽ được tiếp cận từ những sinh hoạt đời thường của người dân Việt Nam như cuộc sống hằng ngày, tín ngưỡng, ngôn ngữ, văn hóa giao tiếp… cho đến những vấn đề vĩ mô như lịch sử dựng nước, các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, thể chế chính trị, quá trình phát triển kinh tế - xã hội, quan hệ đối ngoại và vai trò của Việt Nam trong khu vực. Những vùng đất đặc trưng như đồng bằng sông Cửu Long, Tây Bắc, Đông Nam Bộ hay các đô thị tiêu biểu như Hà Nội, Huế, Thành phố Hồ Chí Minh… cũng được mô tả kỹ lưỡng qua cảm quan và trải nghiệm thực tế của tác giả.

Một trong những điểm hấp dẫn nhất của cuốn sách là cách tiếp cận “từ dưới lên”. Thay vì tập trung vào các sự kiện chính trị lớn, tác giả khai thác nhiều chi tiết đời sống để từ đó lý giải các đặc trưng xã hội Việt Nam. Ông kể lại việc “xin đường” khi đi xe đạp, một hành vi phổ biến mà người Việt dùng để chuyển hướng trên đường, hay cảnh người cắt tóc vỉa hè vội vã ôm gương bỏ chạy khi lực lượng trật tự của chính quyền xuất hiện. Những hình ảnh nhỏ này được ông lý giải như biểu hiện rõ nét của một xã hội linh hoạt, thích ứng, và “sức mạnh từ dưới lên”.

Chính từ góc nhìn ấy, tác giả đưa ra nhận định đáng chú ý: Việt Nam là một xã hội “khó cai trị” chứ không phải “vô tổ chức”. Cụm từ “bất trị”, được ông sử dụng trong một hội thảo khoa học, không mang hàm ý tiêu cực, mà để chỉ sức sống nội tại mạnh mẽ, khả năng tự điều chỉnh từ cộng đồng dân cư. Theo ông, mô hình kiểm soát từ trên xuống như ở Nhật Bản khó có thể áp dụng nguyên vẹn ở Việt Nam, bởi sức ép xã hội ngược chiều từ cơ sở rất lớn.

Không chỉ quan sát xã hội, tác giả còn đưa ra nhiều phân tích sâu sắc về các vấn đề lịch sử và văn hóa trọng yếu. Ông lý giải sự khác biệt giữa chế độ khoa cử ở Việt Nam và Trung Quốc, nhận định rằng chế độ trung ương tập quyền ở Việt Nam chủ yếu nhằm chống lại áp lực từ phương Bắc, chứ không phát triển tự nhiên từ nhu cầu nội tại. Ông cũng cho rằng hệ thống chính trị hiện nay ở Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản mang tính kế thừa truyền thống “tập quyền mềm dẻo” rất riêng.

Ở mảng tôn giáo, tín ngưỡng, cuốn sách không chỉ thống kê số lượng tín đồ theo từng hệ phái, mà còn phản ánh chiều sâu văn hóa tâm linh của người Việt. Từ việc tổ chức lễ “nhập trạch” khi chuyển trụ sở Đại học Việt Nhật, đến quyết định của chính quyền giữ nguyên cây đa và cổng làng Trung Nha ngay giữa đường Võ Chí Công ở Hà Nội vì yếu tố tâm linh, GS. TS. Furuta Motoo khẳng định rằng tôn giáo, tín ngưỡng ở Việt Nam không chỉ là vấn đề tâm linh mà còn là phương thức ứng xử xã hội, vừa linh hoạt, vừa thực tiễn.

Đặc biệt, phần nghiên cứu về chữ viết của người Việt được trình bày một cách hệ thống, từ ảnh hưởng của Hán văn, sự xuất hiện và thất thế của chữ Nôm, đến quá trình Latinh hóa tiếng Việt. Tác giả nhìn nhận chữ Quốc ngữ là một “cách mạng thầm lặng”, góp phần nâng cao dân trí, đồng thời cũng gây ra “đứt gãy” trong tiếp nhận di sản Hán học, một vấn đề mà đến nay vẫn còn nhiều tranh luận.

Một số nhận định của GS. TS. Furuta Motoo trong cuốn sách mang ý kiến chủ quan, khác biệt với quan điểm chính thống ở Việt Nam. Tuy nhiên, tôn trọng tác giả và để bạn đọc thuận tiện tham khảo, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật cố gắng giữ ý kiến của tác giả và khẳng định những ý kiến đó là của riêng tác giả chứ không phản ánh quan điểm của Nhà xuất bản. Và đó cũng là giá trị riêng của cuốn sách, một cái nhìn khách quan, chân thực từ một học giả nước ngoài giàu thiện chí. Sự thành thật trong quan sát, sự tinh tế trong lập luận và sự thấu hiểu sâu sắc về con người Việt Nam đã khiến cuốn sách vượt qua khỏi khuôn khổ của một công trình học thuật đơn thuần.

Việt Nam - Một góc nhìn từ Nhật Bản không chỉ là tấm gương phản chiếu Việt Nam qua lăng kính quốc tế, mà còn là món quà tinh thần quý giá, bồi đắp thêm cầu nối tri thức và hữu nghị giữa hai dân tộc Việt Nam - Nhật Bản trong bối cảnh toàn cầu hóa ngày nay.