Alice Munro, chủ nhân Giải Nobel Văn học năm 2013, được tôn vinh là “Chekhov của Canada”, bậc thầy của truyện ngắn đương đại. Bà vừa qua đời vào ngày 13 -5- 2024, tại nhà riêng ở Port Hope, Ontario (Canada), hưởng thọ 93 tuổi.
Alice Munro, tên khai sinh là Alice Ann Laidlaw, sinh ngày 10-7-1931, tại Wingham, Ontario. Cha của bà, Robert Eric Laidlaw, là một nông dân, chủ một nông trại nuôi chồn. Mẹ bà, Anne Clarke Laidlaw, là một nữ giáo viên. Bà đam mê văn chương từ thuở còn bé. Năm Alice 12 tuổi, có hai sự cố lớn xảy ra đối với gia đình của bà: Mẹ của bà bị bệnh Parkinson nặng, cha của bà làm ăn sa sút nên phải ngừng công việc kinh doanh lông thú và phải vào làm ca đêm tại xưởng đúc ở địa phương. Là con cả, bà đảm nhận công việc nội trợ của gia đình. Hàng ngày, bà vẫn tiếp tục đi học, hết tiểu học rồi trung học tại quê nhà. Năm 18 tuổi, bà nhận được học bổng hai năm tại Đại học Western Ontario ở London. Mùa thu năm 1949, bà vào học tại trường đại học này, ban đầu học báo chí, sau chuyển sang học ngôn ngữ Anh.
Mùa xuân năm 1950, 19 tuổi, truyện ngắn đầu tay của bà - Các chiều của cái bóng (The Dimensions of a Shadow) - được xuất bản trên tạp chí Folio, một tạp chí văn học dành cho sinh viên thời đó. Trong những năm học Đại học, bà dành một nửa thời gian cho việc học và một nửa thời gian để sáng tác văn học.
Ngày 29-12-1951, 20 tuổi, bà làm lễ kết hồn với James Munro, một sinh viên, bạn học của bà. Vào ngày sinh nhật thứ 21 của bà, James Munro, đã mua tặng cho bà một chiếc máy đánh chữ. Anh xem vợ của mình là một nhà văn và ủng hộ công việc viết văn của vợ.
Trước khi lấy chồng, bà đã liên lạc với ông Robert Weaver - ở Tập đoàn Phát thanh Truyền hình Canada (CBC). Bấy giờ Robert Weaver đã sản xuất một chương trình phát thanh có tên Truyện ngắn Canada và đang tìm kiếm những người cộng tác. Tháng 5-1951, CBC đã mua truyện Những người lạ (The Strangers) và đây là câu chuyện đầu tiên trong số mười bốn câu chuyện mà CBC phát sóng. Robert Weaver là một nhân vật rất quan trọng trong sự nghiệp văn học của Alice Munro. Chính nhờ đó, vào những năm 1950-1960, các câu chuyện của Munro được phát sóng trên CBC, và xuất bản trên các tạp chí định kì khác nhau ở Canada như: Canada Forum, Chatelaine, Mayfair, Montrealer, Queen’sQuarterly và Tamarack Review.
Năm 1963, vợ chồng bà quyết định chuyển đến Victoria và mở một hiệu sách.
Tháng 9 năm 1966, Alice Munro sinh một cô con gái khác, là Andrea Sarah. Tuy một mình địu con nhỏ nhưng Alice Munro vẫn tranh thủ thời gian để sáng tác và thể loại bà chọn là truyện ngắn. Sau này, trong một cuộc phỏng vấn của The New Yoker, bà nói: “Trong nhiều năm liền tôi nghĩ rằng truyện ngắn chỉ là một sự khởi động trước khi viết tiểu thuyết. Nhưng sau đó tôi hiểu rằng đấy là tất cả những gì tôi có thể làm được và tôi chấp nhận. Hy vọng, những cố gắng của tôi dành thật nhiều cho truyện ngắn sẽ bù đắp lại điều đó.” Truyện ngắn như là định mệnh, hay nói như nhà Phật, đó là duyên lành đối với Alice Munro.
Tháng 9-1968, Alice Munro đã xuất bản tập truyện ngắn đầu tay: Vũ điệu của những sắc thái hạnh phúc (Dance of the Happy Shades). Năm đó bà đã 37 tuổi. Tập truyện ngắn sau đó đã đoạt giải của Toàn quyền Canada (Governor General) cho văn học hư cấu. Đây là giải văn học danh giá của Canada. Trong tuyển tập, có truyện Con trai và con gái (Boys And Girls), được xem là một truyện ngắn nổi bật. Bối cảnh của truyện là một nông trại ở Canada trong khoảng thời gian trước và sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai. Chuyện kể - kể ở ngôi thứ nhất - về một đứa bé gái lớn lên trong xã hội hãy còn nhiều phân biệt giữa nam và nữ. Nếu người đàn ông làm lụng ở ngoài đồng thì người đàn bà suốt ngày lo việc trong nhà, ít có điều kiện tiếp xúc với xã hội. Ở một số truyện khác, Alice Munro lại đưa người đọc đến với những khía cạnh khác của nông thôn và đời sống nông dân: thiên nhiên khắc nghiệt nhưng nên thơ, nông trại, mùa màng, những nhọc nhằn, lam lũ, cơ cực của người nông dân quanh năm chân lấm, tay bùn, vật lộn với đất đai, mưa nắng...
Vũ điệu của những sắc thái hạnh phúc và giải Toàn quyền Canada là một cú hích diệu kì đối với Alice Munro. Chỉ ba năm sau tác phẩm đầu tay, bà xuất bản tập truyện ngắn thứ hai: Cuộc đời của các cô gái và đàn bà (Lives of Girls and Women, 1971). Do các truyện kết nối với nhau, người đọc có thể tưởng nhầm đó là một tập tiểu thuyết.
Năm 1978, một tuyển tập các truyện ngắn kết nối khác của bà đã ra mắt bạn đọc: Bạn nghĩ mình là ai? (Who Do You Think You Are?). Tập truyện đã mang lại cho bà giải thưởng Toàn quyền Canada về văn học lần thứ hai.
Bà tiếp tục xuất bản các tuyển tập truyện ngắn: Những mặt trăng của sao Mộc (The Moons of Jupiter, 1982) và 4 năm sau xuất bản tập truyện ngắn Sự tiến triển của tình yêu (The Progress of Love, 1986), gồm 11 truyện ngắn và đã mang về cho bà giải Toàn quyền Canada lần thứ ba về văn học hư cấu. Tiếp đó, bà cho xuất bản Người bạn thanh xuân của tôi (Friend of My Youth, 1990, gồm 10 truyện ngắn, đoạt giải thưởng Sách Trillium), Bí mật mở ra (Open Secrets, 1994), Tình yêu của một người phụ nữ tử tế (The Love of a Good Woman, 1998, đoạt giải Giller 1998), Ghét, thân, thương, yêu, cưới (Hateship, Friendship, Courtship, Loveship, Marriage - 2001) và Trốn chạy (Runaway - 2004, đoạt giải Giller Prize 2004), Khung cảnh nhìn từ Castle Rock (The View from Castle Rock, 2006).
Năm 2006, bà chia sẻ ý định gác bút, lí do không gì khác ngoài tuổi già sức yếu. Tin này gây chú ý của giới truyền thông và những độc giả yêu mến bà. Tuy nhiên, chỉ ba năm sau ý định “gác bút” bà đã khiến cho biết bao người ngạc nhiên và vui mừng khi cho xuất bản Quá nhiều hạnh phúc (Too Much Happiness, 2009) và Cuộc sống thân thương (Dear Life - 2012). Dear Life được giới phê bình văn học đánh giá cao. Trong tập truyện này, có những truyện được lấy cảm hứng từ tác giả của nó: Alice Munro.
Truyện ngắn của bà thường xuất bản trên các tờ báo có uy tín và lượng bạn đọc rất đông, như: The New Yorker, The Atlantic Monthly, Grand Street, Mademoiselle, The Paris Review. Truyện ngắn Gấu về qua núi (The Bear Came Over the Mountain) trong tập truyện Quá nhiều hạnh phúc đã được chuyển thể thành phim điện ảnh dưới nhan đề là Away from Her.
Bà nhận được tin đoạt giải Nobel từ con gái của mình. Đúng vào lúc bà đến thăm và ở lại nhà con gái. Giữa khuya con gái đánh thức bà dậy và báo tin bà đoạt giải Nobel. Trả lời phỏng vấn của Stefan Åsberg, SVT, ngay tại hiệu sách của gia đình bà, bà nói rất chân thành về niềm vui đoạt được giải thưởng cao quí này. Phóng viên hỏi: “Bà có điều gì muốn nói với mọi người không?”. Bà đã trả lời: “Ôi, tôi muốn nói là tôi vô cùng biết ơn về vinh dự lớn lao này, rằng không có gì, không có gì trên thế giới này có thể làm cho tôi hạnh phúc như thế này! Cảm ơn!”..
GS Peter Englund, Thường trực Viện hàn lâm Thụy Điển, Thư ký Ủy ban Nobel Văn học, đã có một nhận xét về Alice Munro và các tác phẩm truyện ngắn của bà không có gì tinh tế hơn và chính xác hơn:
“Bề ngoài có vẻ tầm thường, nhưng trong các truyện ngắn của Alice Munro, đan xen một cách thú vị với phong cách viết và kỹ thuật kể chuyện đặc biệt. Phong cách tối giản mà chúng ta bắt gặp là sự tinh khiết, minh bạch, tinh tế và cực kỳ chính xác. Đó là một thách thức để tìm một từ không cần thiết hoặc cụm từ thừa. Đọc một tác phẩm của bà giống như xem một con mèo đi ngang qua một cái bàn ăn tối. Một truyện ngắn, ngắn gọn thường có thể bao gồm nhiều thập kỷ, tóm tắt cả một đời người khi nó di chuyển khéo léo giữa các thời kì khác nhau. Không có gì ngạc nhiên khi Alice Munro thường có thể nói nhiều hơn trong 30 trang so với một tiểu thuyết gia bình thường trong 300 trang. Bà là một bậc thầy về phép ẩn dụ và - như Viện hàn lâm đã nói trong phần trích lược ngắn gọn của giải thưởng - bậc thầy về truyện ngắn đương đại”.
Vài giờ đây, báo chí thế giới đã nhất loạt đưa tin về sự ra đi về cõi vĩnh hằng của Alice Munro - cây đại thụ truyện ngắn đương đại của thế giới. Bà theo chân các nhà văn nữ “lão niên” đoạt giải Nobel Văn học khác đi về trời, nhưng các tác phẩm văn học - những truyện ngắn bậc thầy của bà - sẽ còn mãi với bạn đọc.
Bùi Xuân
Nguồn Văn nghệ số 22/2024
