Việc một bạn trẻ biết nhiều ngôn ngữ, hay một sinh viên ngành ngôn ngữ - đã tốt nghiệp hay chưa - có thể dám dấn thân dịch một tác phẩm văn học với sự hỗ trợ của công nghệ là hoàn toàn có thể. Hẳn nhiên, hiện tượng này - nếu được biết đến - sẽ khiến người ta không khỏi cười cay đắng xen lẫn phẫn nộ. Bởi nếu nhìn chung quanh trong cộng đồng các dịch giả xưa nay, họ đều là những người nghiên cứu có nền tảng về ngôn ngữ và văn học, học hành nghiêm cẩn, kiến văn sâu rộng. Họ hành nghề dịch văn học nhiều năm, cho dù là một dịch giả non nớt nhất thì chí ít cũng lên đến gần chục năm, cho ra đời mấy bản dịch từ cái thời công nghệ dịch thuật và A.I. còn chưa xuất hiện, lúc ấy người dịch mới dám để người khác gắn cho mình cái danh xưng dịch giả.
|
Quả thật, Paul Ricoeur, khi bàn về dịch thuật đã viết rằng dịch là hành trình “mang độc giả đến với tác giả, và mang tác giả đến với độc giả, ở đó có những rủi ro của việc trung thành và bất trung đối với cả hai, tôi gọi dịch thuật chính là sự vận dụng ‘hiếu ngôn ngữ’”1. Theo đó, triết gia Ricoeur cho rằng dịch thuật phải dựa vào năng lực ngôn ngữ của người dịch, nó bao gồm khả năng qua về giữa hai ngôn ngữ, giữa tác giả và người đọc; và hơn thế nữa, là khả năng tư duy và biện luận ở giữa hai ngôn ngữ để tạo thành chiếc cầu nối giữa ngôn ngữ nguồn của tác giả và ngôn ngữ đích của người đọc, phải làm sao cho sự dịch chuyển từ tác phẩm gốc đến tác phẩm dịch là một sự chuyển vị và tiếp nhận văn bản trong tinh thần “hiếu ngôn ngữ” - cái khả năng phức tạp này thì không có thuật toán hay một trí thông minh nhân tạo nào khác ngoài chính bộ óc người dịch phải suy ngẫm, cân nhắc, chọn lựa về mặt ngôn ngữ sao cho nội hàm của nguyên tác nó cũng được bảo toàn trong bản dịch.
Thế nhưng, kỷ nguyên công nghệ và A.I. quả thật là thần kỳ khi đã khiến cho vài người tin rằng họ có quyền năng và sự kiểm soát ngôn ngữ, bởi rằng giờ đây anh ta có thể dịch được các bản văn với A.I. và vài ứng dụng dịch thuật. Và hẳn nhiên với logic thị trường, với nhu cầu tăng cao trong lĩnh vực xuất bản, thì xã hội chúng ta ngày nay có khuynh hướng chỉ nhìn thấy dịch phẩm. Đâu biết rằng người dịch có thật sự là một người song ngữ hay đa ngôn ngữ, người đó có nền tảng tri thức văn hóa không, có kiến văn sâu rộng không? Hay anh ta chỉ là một tay mơ mộng mị, khéo léo núp bóng sau những phần mềm dịch thuật, nắm rõ các thuật toán lạnh lùng của A.I. và công nghệ dịch tự động. Tác phẩm văn học - vốn là văn bản tinh hoa ngôn ngữ, với ngôn từ uyển chuyển, hay độc đáo, với câu văn khúc chiết hay huyền ảo, với bề mặt văn bản (texte) hay hàm ẩn (subtext) - với anh ta cũng chỉ là một bản văn cùng câu chữ mà anh ta biết khéo léo thao túng với các thủ thuật để cho ra các bản dịch rồi cũng sẽ chỉn chu và đúng ngữ pháp.
Ai đã cho anh danh xưng dịch giả? Ở thời mà truyền thông kỹ thuật số, đặc biệt là mạng xã hội phát triển vượt bậc đã góp phần làm nên những tấm áo choàng dịch giả hào nhoáng, phô vẽ những thứ chỉ để che đậy sự non nớt và hời hợt về năng lực dịch thuật. Bất hạnh thay, thói dịch giả tạo này đang có nguy cơ dần trở thành một xu hướng không chỉ dừng ở cấp độ một vài cá nhân mà biến dịch thuật, dịch văn học - nghề cao quý đòi hỏi sự thấu hiểu sâu sắc văn hóa, nhạy bén với sắc thái ngôn từ - thành một cuộc chơi copy-paste (chép và dán), sự chuyển ngôn ngữ mot-à-mot (sát từng từ) vô hồn, vô trách nhiệm. Ai đó đang hô hào “sáng tạo”, “đổi mới” mà quên mất rằng, văn học không phải là sản phẩm công xưởng, lắp ráp từ những dòng chữ được sắp xếp tổ chức vô hồn. Anh tự hào khoe “bản dịch” của mình trên kệ sách, nhưng đằng sau là sự phản bội đạo đức nghề nghiệp, với độc giả, và với chính bản thân. Ai cho anh danh xưng ấy? Không ai cả, ngoài sự kiêu ngạo mù quáng của thời đại công nghệ. Rồi một ngày, khi mọi chuyện lắng xuống, sự thật sẽ phơi bày: anh chỉ là người vay mượn, chứ không phải người gieo mầm chữ nghĩa.
Chúng ta đừng quên rằng, cho đến ngày nay, bất chấp tiến bộ của A.I. và công nghệ thì những lý thuyết dịch thuật của Georges Mounin, Walter Benjamin, Paul Ricoeur… vẫn còn nguyên giá trị cho tất cả những ai thực hành dịch thuật. Cũng như, chúng ta vẫn chứng kiến, hằng năm, các tác phẩm đương đại có giá trị văn chương đều vẫn đang được viết ra từ những bộ óc của các nhà văn bằng xương bằng thịt - bất chấp rằng trí tuệ nhân tạo đã biết tạo ra thơ hay truyện ngắn. Nếu không phải thế làm sao vẫn tồn tại những giải thưởng vinh danh các nhà văn mỗi năm như Goncourt, Man Booker… Thế nhưng, chúng ta cũng không thể phủ nhận rằng A.I. có một đóng góp cho người dịch với sức mạnh xử lý dữ liệu của nó. Với những dịch giả kinh nghiệm lâu năm, nó mang lại những lợi ích thiết thực trong khâu tra cứu tư liệu - một phần không thể thiếu trong quá trình dịch thuật - khi, chỉ trong khoảnh khắc vài phút, A.I. có khả năng quét qua hàng triệu tài liệu, gợi ý những thông tin dữ liệu cần tìm… mà nhờ đó, người dịch có thể tiết kiệm thời gian quý báu, cập nhật một số kiến thức, thông tin. Và chỉ khi người dịch nhận thức rõ rằng đây không phải là “phép màu” thay thế, mà là trợ thủ đắc lực cho “hiếu ngôn ngữ” của người dịch được hiệu quả hơn, thì người dịch đã biết giữ khoảng cách phản tư để không bị cuốn theo dòng chảy khô khan của thuật toán.
Trong lĩnh vực dịch thuật, đặc biệt là dịch tác phẩm văn học, mọi người dịch chuyên nghiệp và kinh nghiệm lâu năm đều hiểu hơn ai hết rằng người ta không sinh ra đã là dịch giả, người ta trở thành dịch giả, và giỏi nhiều ngôn ngữ là một chuyện, dịch được từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ kia là một chuyện khác, nhưng có khả năng dịch văn bản văn học là một chuyện hoàn toàn khác hơn. Trong những giờ dạy dịch thuật của tôi ở trường Đại học, có câu nói tôi thường xuyên nhắc sinh viên của tôi, rằng người ta không phải chỉ cần biết tiếng Pháp và tiếng Việt hay một cặp đôi ngôn ngữ nào khác thì có thể dịch được một văn bản văn học, người ta không phải chỉ dịch một, hai cuốn sách đã trở thành dịch giả...
Tôi tin rằng để trở thành một dịch giả không chỉ đơn thuần là người biết nhiều ngôn ngữ. Chính vì vậy điều làm nên khác biệt giữa một dịch giả và các A.I. chính là khả năng qua về giữa hai ngôn ngữ trong quá trình dịch thuật; quan trọng hơn, dịch giả phải giữ được một khoảng cách đủ lớn với ngôn ngữ họ đang dịch để có thể biện luận và hình dung hai ngôn ngữ trong tương quan bình đẳng - không còn ranh giới giữa “ngoại ngữ”/ngôn ngữ nguồn và “tiếng mẹ đẻ”/ngôn ngữ đích - việc giữ khoảng cách với ngôn ngữ trong dịch thuật, tôi gọi đó là một “chế độ phản tư ngôn ngữ” mà chắc chắn không có trí tuệ nhân tạo nào có được.
7-10-2025
.................................
1. Paul Ricoeur (2008), Sur la traduction, Paris: Bayard, tr.8. khái niệm “Hiếu ngôn ngữ” tôi dịch ra từ khái niệm trong tiếng Pháp “Hospitalité langagiere” của Paul Ricoeur. Trong tiểu luận bàn về vấn đề dịch thuật này, “hiếu ngôn ngữ” là một trong các khái niệm then chốt của triết gia Ricoeur.
