Từ màu nước sông Hồng hàng ngàn năm tuổi cho đến những bãi bồi xum xuê hoa trái, từ phố Hiến trầm tư hoài cổ đến những cánh đồng được phù sa sông Hồng bồi tụ tràn đầy sức sống…, trang văn nào của Nhất Chi Mai cũng đậm đà hương sắc mùa xuân. Hẳn vì thế chăng mà tác giả đã lấy tên một loài hoa của mùa xuân miền Bắc làm bút danh cho mình: Nhất Chi Mai?
 |
| Bìa cuốn Khoảng trời nhiều gió |
Nhất Chi Mai tên thật là Nguyễn Thị Minh Tâm. Tốt nghiệp khoa Văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội II vào những năm đầu của công cuộc đổi mới đất nước, chị trở về quê Hưng Yên dạy học, gắn bó và yêu đắm đuối với nghề. Chị mới cầm bút sáng tác văn chương khoảng dăm bảy năm gần đây. Bắt đầu là những bài thơ và tản văn. Sau khi xuất bản tập Miền quê bên sông Hồng, Nhất Chi Mai vừa rụt rè khiêm tốn, vừa tự tin bước hẳn vào văn chương. Chị viết nhiều thể loại khác nhau: bút kí, truyện ngắn, phê bình văn học. Chị đã có một số bài phê bình văn học đăng trên tạp chí Văn hiến Việt Nam và một vài tờ báo uy tín khác. Tập truyện ngắn Khoảng trời nhiều gió vừa được Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành năm nay khá dày dặn, gồm 14 truyện ngắn, tác giả viết trong khoảng hơn 3 năm. Sức viết như thế có thể coi là khỏe. Viết liên tục trong một thời gian không dài như thế, những cây bút mới, chưa nhiều kinh nghiệm, các truyện rất dễ bị lặp lại. Rất may Nhất Chi Mai đã tránh được điều này. Là cô giáo có thâm niên trong nghề nên các truyện của Nhất Chi Mai thường liên quan đến môi trường học đường. Các truyện ngắn của chị thường xoay quanh các mối quan hệ thầy cô - học trò, ông bà, cha mẹ với con cháu, anh em, vợ chồng. Một trong những yếu tố vô cùng quan trọng làm nên một tác phẩm truyện ngắn hay là các tình tiết, chi tiết đắt, ám ảnh. Nhất Chi Mai đã biết cách mở cái ổ khóa này. Chính vì thế truyện ngắn của chị có sức cuốn hút và thuyết phục độc giả một cách tự nhiên. Truyện ngắn Nắng nhuộm màu nói về mối quan hệ giữa mẹ chồng - nàng dâu - con riêng của chồng. Mối quan hệ này đã xuất hiện nhiều trong văn chương, nhưng Nhất Chi Mai vẫn biết cách khai thác bằng cái nhìn rất riêng của mình. Truyện mang hơi thở nóng hổi của thời đại, đặt ra các vấn đề xã hội khiến bạn đọc phải suy nghĩ, trầm tư. Tôi khá tâm đắc với truyện Hoàng hôn rực rỡ, kể về một nhóm bạn học 5 người cùng lớp: Vũ, Hoàng, My, Phong, Ngọc. Sau khi ra trường, mỗi người bôn ba một phương trời, công tác, mưu sinh trong nhiều năm trời. Đến khi có cuộc sống dễ chịu một chút họ mới tụ tập nhau lại, mỗi năm hội ngộ một lần vào dịp tết cổ truyền để ôn lại những kỷ niệm vui buồn. Trong 5 người thì Phong và Ngọc thành cặp vợ chồng, Vũ đã “mồ côi” vợ. Cuộc hội ngộ lần này cũng như nhiều lần trước. Họ ăn uống, ôn cố tri tân, nói với nhau những điều cần nói về cuộc sống, niềm vui, nỗi đau, tình bạn, tình yêu... Rồi câu chuyện đi đến đoạn cao trào. Tác giả hé lộ cho bạn đọc biết Phong vừa dính bệnh hiểm nghèo mà y học hiện đại nhiều phen cũng phải bó tay. Câu chuyện của nhóm bộc lộ nhiều cung bậc tâm trạng, nỗi niềm. Họ nói với nhau tưởng như rời rạc, như không ăn nhập gì với nhau nhưng kết thúc lại thấy rất logic. Tôi nhận ra Nhất Chi Mai có khả năng mô tả tâm lý rất tinh tế, kể cả trong những tình huống khó tả nhất. Thật xúc động khi Phong biết Vũ cũng yêu thầm Ngọc bấy lâu nên đã bật “đèn xanh” để bạn biết mà đến khi mình qua đời. Truyện thật giản dị, tiết chế ngôn ngữ, nhưng dội vào tâm lý người đọc khá mạnh. Ở truyện Cây thị bên cổng chùa, hình ảnh cây thị giống như một nhân vật thứ tư kết nối nhà sư, đứa con bị bỏ rơi và người mẹ bất hạnh với nhau. Có những tình huống nếu ngòi bút không vững sẽ rất khó viết hay, chẳng hạn như cách ứng xử của người mẹ khi bà xuất hiện, nhưng ngòi bút Nhất Chi Mai đã thể hiện rất thành công. Truyện Nắng đỏ viết về nông thôn điển hình trong số những truyện viết về nông thôn trong tập. Qua ngòi bút của Nhất Chi Mai, nông thôn hôm nay không còn bình yên, khép kín sau lũy tre làng như xưa nữa. Cái nông thôn của thời kinh tế thị trường hầu như mọi việc đều quy tụ về lợi ích, nhưng đời sống văn hóa ở đây còn sơ giản, cũ kĩ, hình thức, không đủ sức làm cho “con ngựa hoang lợi ích” trở nên nhân bản hơn. Truyện Khoảng trời nhiều gió viết về một cô gái xinh đẹp tên là Nga sinh ra trong một hoàn cảnh khá đặc biệt, nhiều người ở trong hoàn cảnh ấy rất dễ bị xô ngã. Nhưng Nga vốn có phẩm chất của một thiên thần, thông minh và đầy nghị lực, cho dù bị cuộc sống đày đọa nhưng cô luôn biết cách vươn lên, tìm thấy cho mình chỗ đứng trong xã hội. Tôi nghĩ truyện này có thể triển khai thành một kịch bản phim truyện.
Phạm vi một bài giới thiệu sách sẽ không cho phép tôi phân tích đủ 14 truyện trong tập, cho dù những truyện không nhắc đến cũng rất đáng bàn luận. Tôi chỉ xin điểm đến truyện ngắn in sau cùng trong tập nhưng trước đó đã được đăng trên trang đầu báo Văn nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam cách đây chưa lâu, đó là truyện “Hai cánh đào phai”, bởi đây là tác phẩm hội tụ đầy đủ nhất những mặt mạnh trong bút pháp của Nhất Chi Mai. Vẫn là chuyện tình tay ba. Loại cốt truyện không còn mới. Nhưng Nhất Chi Mai viết nó vào cái thời chị đang sống thì lại không cũ. Cuộc sống hôm nay chuyện tình tay ba, tay tư, thậm chí tay năm không hiếm. Nhưng cái chuyện tình tay ba mà tôi đang nói đến nó lại có sức cuốn hút đến kỳ lạ. Vì sao? Bởi vì, cái chuyện tình tay ba này tác giả không ngồi trong phòng máy lạnh tưởng tượng ra, mà được sáng tạo nên bằng những áng văn tươi ròng, ăm ắp đời sống, phập phồng cảm xúc trong từng câu, từng chữ. Truyện có cái kết rất độc đáo, hiện đại. Một ưu điểm nữa, và đây là một ưu điểm quý giá nếu muốn viết hay về văn xuôi, đó là tác giả rất am hiểu nhân vật của mình, am hiểu từ những cử chỉ tưởng như mơ hồ nhất của người chồng, người vợ, người tình của vợ. Vì thế nhân vật hiện lên trong truyện “người nào ra người ấy”: có vóc dáng, tâm lý, văn hóa riêng. Chỉ khi kết thúc tác phẩm, ý tưởng văn chương mới lộ ra. Tôi cho rằng Nhất Chi Mai cũng đã tiếp cận với cái nguyên lý “tảng băng trôi” rất nổi tiếng của Hemingway.
Những ưu điểm này cũng là ưu điểm chung cho cả tập: cứ truyện ngắn nào có cốt truyện vững, ý tưởng hay, tác giả am hiểu nhân vật thì văn chương truyện ấy ngồn ngộn sức sống, cuốn hút như keo mật, nhân vật có số phận, khó quên. Còn truyện nào mà cốt chưa vững, chưa thuộc nhân vật, chưa hiểu thấu cái không gian nhân vật sống thì trở nên gượng ép, khiên cưỡng, tác giả buộc phải nhảy vào thuyết giáo, triết lý điều này điều nọ. Tuy nhiên, truyện như thế là số rất ít mà Chim họa mi vẫn hót là một thí dụ.
Với Khoảng trời nhiều gió, Nhất Chi Mai đã mở ra một khoảng trời văn chương đầy hứa hẹn của riêng mình.
