Những thập niên gần đây, sự đa dạng và áp đảo trong các bản dịch tiểu thuyết của Haruki Murakami đã góp phần thay đổi hình ảnh của văn học Nhật Bản. Murakami được xem là đại diện tiêu biểu, một trong những tác giả đã chèo lái con thuyền, đưa văn học, văn hóa Nhật đến gần hơn với độc giả thế giới.

Một số tác phẩm được dịch của Haruki Murakami

Định hình văn học dịch Nhật Bản

Truyện ngắn TV People (tạm dịch: Người Ti vi) của Haruki Murakami xuất hiện lần đầu tiên trên tờ New Yorker số ra ngày 10/9/1990. Tác phẩm của một nhà văn Nhật Bản xuất hiện trên tờ tạp chí văn học nổi tiếng của Mỹ lúc bấy giờ không chỉ là bước đột phá của chính tác giả mà còn là niềm vinh dự của văn học dịch thuật Nhật Bản.

Hiện, sách của Murakami được xuất bản hơn 50 ngôn ngữ, trong đó có những cuốn được xếp vào tác phẩm bán chạy nhất thế giới. Ông cũng đã nhận nhiều giải thưởng quốc tế như Giải thưởng Franz Kafka và Giải thưởng Jerusalem. Sự thành công trong sự nghiệp sáng tác của ông trên thế giới trở thành đại diện tiêu biểu cho các tác giả Nhật Bản.

60 năm trở lại đây, Murakami và các nhà văn hiện đại đã làm thay đổi mạnh mẽ diện mạo văn học Nhật Bản. Năm 1955, khi nhà xuất bản Mỹ - Knopf cho ra mắt tác phẩm Homecoming (tạm dịch: Trở về nhà) của nhà văn người Nhật Osaragi Jirō và Some Prefer Nettles của Jun'ichirō Tanizaki đã đánh dấu thời kỳ vàng son của văn học Nhật Bản hiện đại. Từ năm 1955 đến những năm 1980, văn học dịch tập trung vào nhóm ba tác giả lớn là Tanizaki, Mishima Yukio và Kawabata Yasunari. Với các tác phẩm của Murakami, ông chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của các nhà văn Mỹ kết hợp với nhiều yếu tố giả tưởng và bối cảnh Nhật Bản đương đại. Điều đó đã phần nào định hình hình ảnh văn học Nhật Bản tới các độc giả nói tiếng Anh trên thế giới.

Tuy nhiên, sự áp đảo của các tác phẩm dịch của Murakami cũng có những thành công và hạn chế nhất định. Trong đó, một số tác phẩm văn xuôi chịu ảnh hưởng lớn từ các nhà văn như Raymond Chandler, Kurt Vonnegut hay Raymond Carver, đồng thời ông cũng gặp không ít khó khăn khi thể hiện các văn bản bằng tiếng Anh hay một số ngôn ngữ châu Âu khác.

Được độc giả trên thế giới đón nhận nhiệt tình nhưng phong cách viết của ông cũng gặp phải sự chỉ trích của một số nhà văn, nhà phê bình. Trong đó có tiểu thuyết gia Mizumura Minae, nhà nghiên cứu về văn học và sự tồn tại, phát triển ngôn ngữ Nhật Bản trong thời đại bá quyền tiếng Anh. Hay Stephen Snyder đã thừa nhận thành công của Murakami thu hút nhiều độc giả thế giới hướng về Nhật Bản, nhưng cũng không vì thế mà hơn 30 năm qua không xem xét đến các tác giả đương đại nổi tiếng khác.

Một số tác phẩm văn học Nhật Bản dịch sang tiếng Anh

Văn học Nhật Bản hướng đến thị trường thế giới

Khi nghiên cứu các bản dịch gần đây của văn học Nhật Bản, điều đầu tiên có thể thấy đó là sự đa dạng, phong phú về thể loại và giới tính tác giả. Cho đến những năm 1980, các nhà văn nam là những người tiên phong, nhưng từ những năm 1990, tác tác phẩm tiếng Anh xuất hiện nhiều tên tuổi nữ nhà văn như Kirino, Ogawa, Tsushima Yūko và Murata Sayaka.

Tác phẩm Out (tạm dịch: Bên ngoài) của Kirino xuất bản năm 1997 và ra mắt bản dịch tiếng Anh năm 2004, là câu chuyện tội phạm tập trung vào những người phụ nữ làm việc tại một nhà máy sản xuất hộp đựng thức ăn tại vùng ngoại ô Tokyo. Những lời khen ngợi và đề cử Giải thưởng Edgar cho tiểu thuyết xuất sắc nhất đã trở thành động lực thúc đẩy việc dịch các tác phẩm khác của Kirino.

Trong khi đó, Convenience Store Woman (tạm dịch: Cửa hàng tiện lợi cho phụ nữ) của nhà văn Murata xuất bản lần đầu năm 2016, chỉ hai năm sau đã có bản tiếng Anh. Điều đó cho thấy văn học dịch Nhật Bản có sự phát triển mạnh mẽ và phong phú trong những năm trở về đây.

Một thể loại mới của dòng văn học Nhật Bản đã tạo nên làn sóng và ảnh hưởng tới nhiều độc giả thế giới đó là light novel (gần giống với truyện ngắn nhưng có nhiều hình minh họa). Thể loại được viết nhằm phục vụ nhu cầu giải trí của giới trẻ, vì vậy bút pháp của các tác phẩm này thường rất khác biệt so với các tiểu thuyết dành cho người lớn. Light novel thường dùng lối viết ngắn gọn với một đoạn văn chỉ gồm hai đến ba câu. Mạch truyện thường được dẫn dắt bởi các đoạn đối thoại.

Sự bùng nổ của manga và anime từ những năm 1990 đã xuất hiện nhiều bản dịch. Khởi từ báo và tạp chí, manga Nhật nhanh chóng được xuất bản dưới dạng những bộ truyện dài tập riêng biệt. Sự phát triển của manga đi liền với quá trình công nghiệp hóa theo chiều hướng hiện đại của Nhật Bản, đây là một phần quan trọng tạo nên bản sắc tập thể mới của đất nước này.

Chính phủ Nhật Bản có nhiều chính sách hỗ trợ dịch thuật văn học. Năm 2002, Nhật Bản đã khởi động Dự án Xuất bản Văn học Nhật để quảng bá sản phẩm ra thị trường quốc tế không chỉ bằng tiếng Anh mà còn các ngôn ngữ như tiếng Pháp, Đức, Nga và Indonesia. Các tác phẩm được dịch chủ yếu của một số tác giả như Natsume Soseki, Akutagawa Ryūnosuke, Ōoka Shōhei, Kojima Nobuo.

Hay sau khi xuất bản bằng tiếng Anh, tiểu thuyết All You Need Is Kill của Sakurazaka Hiroshi đã được chuyển thể thành bom tấn Hollywood Edge of Tomorrow (Cuộc chiến luân hồi). Mặc dù có nhiều thay đổi về nhân vật và bối cảnh địa lý nhưng cốt truyện của cuốn tiểu thuyết vẫn cơ bản được giữ nguyên.

Xã hội tiếp tục phát triển và không ngừng thay đổi. Trong 30 năm qua, xuất bản điện tử và truyền thông đại chúng mang đến những tiến bộ và môi trường mới cho văn học dịch thuật. Nhiều nhà phê bình, dịch giả tranh luận về việc nên chọn tác phẩm, tác giả và dịch như thế nào, và điều này sẽ ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của văn học dịch với các quốc gia trên thế giới.

NGUYỄN LINH theo Nippon