Toni Morrison, tác gia đoạt giải Nobel Văn chương năm 1993 là một trong những nhà văn da đen được chuyển ngữ sang tiếng Việt từ sớm và được yêu mến tại Việt Nam. Tác phẩm Yêu Dấu (Beloved) trở thành một trong những mã nhận biết về văn chương của bà. Đó là yêu thương, thân phận người da đen, những khát vọng, được chuyển tải trong một ngôn ngữ văn chương phức tạp, bạo lực nhưng cũng đầy thiết tha. Những tác phẩm nổi tiếng khác của bà còn phải kể đến tiểu thuyết Mắt nào xanh nhất (một tựa khác là Mắt Biếc, nguyên gốc tiếng Anh: The Bluest Eye) hay tập tiểu luận Nguồn gốc của ngoại tộc. Tác phẩm được viết sau khi để tang cha - Bài Ca Solomon (Song of Solomon) của Toni Morrison cũng vừa được chuyển ngữ sang tiếng Việt bởi dịch giả Thiên Nga, do San Hô Book và Nhà xuất bản Hội Nhà Văn ấn hành.
Bài Ca Solomon đầy độc đáo và có phần khác biệt so với các tác phẩm hư cấu khác của Toni Morrison. Nó có liên kết với câu chuyện trong Kinh Thánh, cùng văn phong mang tính nhạc điệu cao, một bài ca về nhân vật Hàng Sữa - người đàn ông da đen đi tìm kiếm kho báu nhưng tìm thấy bi kịch. Và ngay cả thế, đôi khi, bi kịch cũng là một kho báu để nhận ra bản chất tồn tại và căn tính của một con người. Nhân dịp ra mắt tác phẩm, buổi tọa đàm về cuốn sách xoay quanh chủ đề Bay trên những vũng sâu quá khứ với sự tham gia của nhà văn Maik Cây, nhà văn, dịch giả Hiền Trang và đạo diễn, nghệ sĩ sắp đặt Đỗ Văn Hoàng đã mở ra những câu chuyện xung quanh chủ đề sáng tạo, ký ức và tình yêu thương.
Đạo diễn Đỗ Văn Hoàng chia sẻ, ở độ tuổi 30, anh đặt ra những câu hỏi vì sao lại làm sáng tạo? Anh chất vấn bản thân, tìm thấy những khía cạnh đồng cảm với nhân vật Hàng Sữa trong Bài Ca Solomon của Toni Morrison. “Khi tôi đã đi qua tuổi trẻ, muốn sống nhiều thứ cho riêng mình nhưng đến một ngày nhận ra câu hỏi rất cơ bản và con người: Tại sao mình lại làm những điều đó?”
|
Khi thực hiện bộ phim Coca Rau Muống Tỏi (chuyện một người đàn ông trung niên ngẫm lại thời kỳ 1990, khi còn là cậu bé lần đầu tiên từ trại tị nạn ra với thế giới tự do ở Hồng Kông để mua rau), Đỗ Văn Hoàng muốn thể hiện một phần lịch sử của gia đình mình, để giải thích những ảo tưởng về những câu chuyện thế giới phương Tây, ảo tưởng về một cuộc sống khác. “Bản thân mình là ai là một câu hỏi mang tính bước ngoặt của cuộc đời. Tôi nghĩ đây là một câu hỏi cơ bản, tất cả mọi người rồi sẽ đối mặt, không riêng gì với người làm sáng tạo” - Đạo diễn chia sẻ.
Làm sáng tạo là làm việc với ký ức, thường là những gì đã đóng lại, đã kết thúc. Đạo diễn Coca Rau Muống Tỏi nói, “Tất cả chúng ta khi sáng tác nghệ thuật, dù là một bộ phim hay một bài thơ, một tiểu thuyết, thì ở mức độ nào đó chính là sự nhớ về. Một điều gì đấy đã diễn ra trong cuộc đời ở thời điểm quá khứ, ta chưa hiểu về nó. Khi nhìn lại, ta sẽ thấy khác đi rất nhiều. Hoài niệm không phải là một thứ ở phía sau mà luôn ở đây, trước mặt chúng ta.”
Nghệ sĩ, hay người làm sáng tạo nuôi dưỡng một câu chuyện, một kỷ niệm, một sự kiện và suy nghĩ trong người mình. Khi làm Coca Rau Muống Tỏi, Đỗ Văn Hoàng quan tâm điều gì đã diễn ra trong quá khứ? Kỷ niệm, hoài niệm ấy có vị trí gì trong cuộc đời anh? Người đạo diễn cũng tự hỏi bản thân, kỷ niệm đó có quan trọng đến thế ấy? Sự kiện trong quá khứ ấy, có phải là sự thật? Nhà văn, nhà sáng tạo nói ra câu chuyện với một ánh mắt khác chứ không giống một nhà thương thảo.
Đồng quan điểm với Đỗ Văn Hoàng, nhà văn, dịch giả Hiền Trang chia sẻ thêm rằng, “Chúng ta không biết quá khứ và sống một đời mù loà; và có thể chúng ta đã sống yên bình. Nhưng bởi vì đã biết sự thật nên chúng ta lại mù loà trong cuộc đời thật đang diễn ra. Đối với tôi, mọi ký ức đều có một cái giá để trả. Nhưng chúng ta vẫn sẵn sàng trả giá để biết. Đối với một người sáng tạo, họ sẵn sàng trả bất cứ giá nào để biết về một quá khứ, một bí mật, một điều gì đó mà người khác đã đóng lại.”
Hiền Trang cũng cho rằng, có rất nhiều câu chuyện khác nhau khi được kể ra, giữa tính công cộng và tính cá nhân. Chúng ta muốn biết nó ở phiên bản rõ ràng, đi đến kết luận nhanh hơn, sẽ đòi hỏi một ‘cái giá’ phải trả. “Không chỉ riêng đối với những người làm sáng tạo, con người nói chung, đôi khi, muốn đóng lại ký ức và không bao giờ muốn biết đến nó nữa. Bản năng hành động quay về quá khứ đã là sáng tạo.”
Một chủ đề khác trong buổi toạ đàm Bay trên những vũng sâu quá khứ là những thảo luận về câu chuyện người nghệ sĩ chọn vai nào khi thực hành sáng tạo. Toni Morrison, một nữ nhà văn da đen có thể sáng tạo tiểu thuyết dưới nhãn quan nam giới, và như một người da trắng? Theo Đỗ Văn Nam, “Toni Morrison viết Bài Ca Solomon có thể là một người đàn ông, đàn bà, da trắng, da đen nhưng còn có một vai trò quan trọng hơn, bà là một nhà văn. Bà viết vì cần phải viết.”
Nhà văn Hiền Trang, với những trải nghiệm khi học diễn xuất, chia sẻ thêm, “Bản thần mỗi người sống trong cơ thể của họ đã có những giới hạn. Hành động viết (tự sự) cũng giống như diễn xuất, chúng ta không thể bắt chước chính xác nhưng sẽ mang dấu ấn của chính mình trong hành động đó. Chúng ta có thể nhập vai bằng một số kỹ thuật và nhập vai trong thực hành sáng tạo khác cũng như vậy.”
Nhưng dù người sáng tạo nhập vai nào đi nữa trong thực hành nghệ thuật của mình, họ đều muốn thể hiện một thái độ cảm thông cho một điều gì đó khác mình. Đỗ Văn Nam cho rằng, Toni Morrison có một cái nhìn thấu cảm đối với tất cả những lựa chọn trong thế giới mà bà viết ra. “Dù biết đó là ảo tưởng nhưng vẫn làm, như đạo diễn Thái Minh Lượng từng nói, chúng ta làm hàng trăm bộ phim phản chiến nhưng chiến tranh vẫn xảy ra.” - Anh chia sẻ
Đối với người sáng tạo, cùng một câu chuyện, một chi tiết nhưng cách nhìn nhận của mỗi người sẽ khác nhau. Đấy là yêu thương và cũng là ảo tưởng của người làm sáng tạo. Nhìn yêu thương ở các khía cạnh khác - và mỗi tác phẩm nghệ thuật là một sự yêu thương khác nhau.
