Hướng tới kỷ niệm 75 năm Báo Văn nghệ ra số đầu tiên (1948-2023)

Cuộc gặp “định mệnh”!

Đến giờ tôi vẫn nhớ nguyên câu chuyện như mới xảy ra hôm qua. Lúc đó khoảng 10 giờ sáng một ngày đầu tháng 10/1990. Tôi dắt xe đạp lên gần hết dốc ga xe lửa Đà Lạt - đường Quang Trung thì người đàn ông đứng dưới gốc cây thông già ở đỉnh dốc chặn lại. Ông ta trạc tuổi 50, mặc sơmi carô bỏ trong quần Jeans, mang giày bóng và đeo kiếng mát. Ông sang trọng đó hỏi bằng giọng Bắc:

- Cậu có biết Hội Văn nghệ tỉnh Lâm Đồng (Hội) ở đâu không?

Tôi chỉ về đường Hùng Vương. Ông thân mật bảo:

- Chở tớ đến đó nhé!

Tôi chở ông bằng xe đạp để ông đến đó tìm bạn là nhà thơ Bùi Minh Quốc - Chủ tịch Hội. Không gặp, nên tôi lại chở ông đến nhà Phó chủ tịch Hội Tiêu Dao Bảo Cự, cũng không có ở nhà. Ông nhìn tôi thở hổn hển, vì mệt, rồi cười:

- Thôi để tớ đón xe ôm đi, nhìn cậu gầy nhom (49kg) mà đạp xe chở tớ béo tốt tội nghiệp quá. Tớ là Trần Ninh Hồ, Trưởng ban Văn của báo Văn nghệ, viết được gì thì gửi tớ xem có đăng được không!

Ông cho tôi tấm danh thiếp rồi vội đi. Tôi cầm mảnh giấy nhỏ bé đó với biết bao cảm xúc!

Thư mời nhận giải thưởng của Báo Văn nghệ hơn 30 năm trước

Tốt nghiệp khoa Triết - Đại học Tổng Hợp Tp. Hồ Chí Minh năm 1988, tôi về công tác tại Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Lâm Đồng được 2 năm. Tôi và các anh chị trong cơ quan hồi đó rất thích đọc báo Văn nghệ và tạp chí Văn nghệ Quân Đội. Báo Văn nghệ thời đầu đổi mới đã gây tiếng vang rất lớn, được hàng triệu độc giả cả nước, nhất là giới cán bộ, đảng viên, trí thức rất quan tâm. Các thủ trưởng và anh chị trong cơ quan tôi hồi đó chuyền tay nhau đọc đến cũ nhàu những số báo mới ra được vài ngày. Có người nôn nóng thì chạy sang các cơ quan bạn mượn báo đọc... Trong những lần uống trà, chờ họp hoặc giải lao, họ đều đem các vấn đề Văn nghệ đã đăng bàn luận sôi nổi. Vì vậy khi tôi được quen với Trưởng ban Văn của báo Văn nghệ thì rất hãnh diện, đem vào cơ quan khoe và lên kế hoạch viết bài gửi anh.

...

Gia đình tôi trước năm 1975 ở Đà Lạt là “vô sản”. Đến ngày giải phóng, ba tôi xung phong đi kinh tế mới đợt đầu tiên, được Nhà nước cấp đất để làm vườn, được hỗ trợ cất nhà. Từ thân phận làm thuê, ở trọ, đến lúc được cày cấy, chăm lo cho chính thửa đất, ngôi nhà do mình làm chủ là sự vui mừng khó có thể diễn tả bằng lời, bằng chữ. Đã vậy các anh em tôi đều được đi học miễn phí, ốm đau vào bệnh viện cũng được Nhà nước bao cấp hết... So sánh với trước năm 1975, cuộc sống của những người nghèo đã thay đổi nhiều quá, tốt quá. Tôi say mê chủ nghĩa cộng sản, chủ nghĩa xã hội và ước ao được nói hết cảm xúc này cho nhiều người biết. Đó là lý do tôi ra trường là chạy về quê hương Đà Lạt xin làm Tuyên huấn.

Thế nhưng sau đổi mới, người ta bắt đầu nói về chế độ bao cấp như một gánh nặng làm trì trệ xã hội và bắt đầu phá bỏ nó bằng thu học phí, viện phí. Điều này gây cho tôi rất nhiều bức xúc. Một biệt thự cạnh cơ quan tôi do một cán bộ lão thành đang ở đã bị thu hồi để trả lại cho chủ cũ là thành phần sĩ quan, tư sản của chế độ cũ. Bên cạnh đó là “siêu lạm phát” hơn 700%/năm làm kinh tế đất nước lao đao. Những gia đình nghèo vô cùng chới với thời đầu đổi mới. Hai đứa em trai tôi phải bỏ học vì không thể đóng học phí, nợ nần vây bủa, gia đình tính chuyện bán nhà, bán đất và quay lại thân phận “vô sản” như trước năm 1975...! Đó là những ấm ức dồn nén trong tâm tư cậu trai 26 tuổi là tôi… Tôi ngồi lì suốt 12 tiếng đồng hồ, từ 5 giờ chiều đến rạng sáng hôm sau để viết tràn 24 trang giấy một câu chuyện mà sau đó tôi đặt tên là Kẻ sát nhân lương thiện... Nhờ bạn là Uông Thái Biểu - phóng viên Báo Lâm Đồng đọc và bạn khen rất hay. Tôi mang bản thảo ra chợ Đà Lạt nhờ đánh máy và gửi một bản đánh cho anh Trần Ninh Hồ. Một bản nữa tôi gửi Báo Văn nghệ Quân Đội (sau này nhà văn Nguyễn Bảo có viết thư cho tôi nói là Văn nghệ Quân Đội chuẩn bị in Kẻ sát nhân lương thiện thì Báo Văn nghệ đã đăng nên dừng lại. Anh dặn tôi, sau này đừng gửi một tác phẩm cho nhiều báo... Tôi xin lỗi vì mới lần đầu gửi truyện cho báo nên không biết. (Trước đó tôi có truyện ngắn đầu tay Màu mận chín đăng ở báo tường ký túc xác Ngô Gia Tự ở quận 5, được Báo Tuổi Trẻ Chủ Nhật lấy đăng lại. Và Kẻ sát nhân lương thiện là truyện thứ hai của tôi).

Chứng nhận giải thưởng của Báo Văn nghệ hơn 30 năm trước

Trong thời gian chờ đợi, được một số các nhà văn đàn anh động viên, tôi viết được thêm các truyện ngắn: “Kể từ thung lũng (cũng vô được chung kết cuộc thi truyện ngắn Báo Văn nghệ 1991), Thế gian biến cải, Mây xưa (truyện thiếu nhi) đăng trên Báo Văn nghệ, Nỗi lòng cô Đức đăng trên tạp chí Cửa Việt... và viết bài cộng tác cho một số báo ở Tp. Hồ Chí Minh.

Ngày 12/4/1992, Báo Văn nghệ gửi thông báo truyện Kẻ sát nhân lương thiện của tôi được giải nhất và mời tôi ra Hà Nội nhận giải thưởng (tôi nghe nói là tivi màu 21inches trị giá 5.000.000 đồng). Tôi viết thư gửi Báo Văn nghệ, nói hoàn cảnh khó khăn không có tiền ra Hà Nội. Nhờ Báo quy giúp tivi ra tiền gửi vào Tp. Hồ Chí Minh theo địa chỉ của anh Phạm Khắc Lưu... Nhưng Báo Văn nghệ đã tận tâm tổ chức riêng một buổi trao giải nhất cho tôi ở 43 Đồng Khởi vào một ngày đầu tháng 5/1992. Tôi đã cảm ơn Báo Văn nghệ đăng cho tôi 4 truyện ngắn, giúp tôi tự tin hơn trong sáng tác và cảm ơn giải thưởng danh giá của Báo giúp tôi được nhiều người biết đến. Số tiền giải thưởng 5 triệu đồng (khoảng 1,5 lượng vàng thời điểm đó) lớn quá sức tưởng tượng của tôi. Tôi sẽ dùng số tiền đó trả nợ và giúp gia đình bớt khó khăn...

Nhà giáo, nhà nghiên cứu văn học (nay là PGS.TS) Phùng Quý Nhâm liền đề nghị Báo Công an Tp. Hồ Chí Minh nhận tôi về làm phóng viên. Nhà báo Huỳnh Bá Thành có mặt trong buổi lễ trao thưởng, lúc đó là Phó tổng biên tập, sau này là Tổng biên tập đã mời tôi về làm phóng viên Báo Công an Tp. Hồ Chí Minh. Cuộc đời tôi từ đó sang trang mới vì Báo Công an Tp. Hồ Chí Minh khi đó với số lượng phát hành cao nhất làng báo cả nước (700.000 tờ/kỳ) đã giúp tôi mua nhà, mua xe máy ở Sài Gòn, lo cho gia đình ở quê thoát đói, giảm nghèo, nuôi các em, các cháu học xong đại học, kiếm được việc làm.

Xin cảm ơn anh Trần Ninh Hồ - Trưởng ban Văn Báo Văn Nghệ; anh Huỳnh Bá Thành - cố Tổng biên tập Báo Công an Tp. Hồ Chí Minh. Duyên lành đã cho tôi được gặp hai anh và được hai anh thương mến, giúp đỡ nên mới có cơ hội vượt qua khó khăn, làm tròn bổn phận với gia đình và thực hiện ước mơ văn chương từ tuổi 12, 13.

Kẻ sát nhân lương thiện và những cuộc tranh luận…

Sau này khi đã về làm việc tại Báo Công an Tp. Hồ Chí Minh nhiều năm, từng viết những bài “đụng chạm” và phải đau đầu, mệt mỏi vì phản ứng của những thế lực bảo thủ, phe cánh; tôi mới thấm thía với áp lực trong công việc làm báo. Từ đó càng khâm phục các thế hệ biên tập viên, lãnh đạo Báo Văn nghệ đã dũng cảm đăng những bài phóng sự, truyện ngắn theo kiểu “đốt đuốc dò đường” của đầu thời đổi mới, trong đó truyện Kẻ sát nhân lương thiện của tôi. Tôi đã viết truyện này bằng niềm tin tuyệt đối của người nghèo vào chủ nghĩa cộng sản, chủ nghĩa xã hội và đau đớn nhìn các thành quả cách mạng đang bị coi thường, bóp méo khi tập tểnh bước vào kinh tế nhiều thành phần. Thế mà có người lại vu cho tôi là viết sai đường lối, chính sách, muốn phủ nhận thành quả cách mạng. Rất may, Báo Văn nghệ đã nhận được sự ủng hộ của đông đảo độc giả cả nước và rất nhiều nhà văn, nhà nghiên cứu phê bình văn học nên tiếp tục đăng những ý kiến về truyện Kẻ sát nhân lương thiện. Bên cạnh đó nhiều tờ báo lớn như: Lao Động, Quân Đội Nhân Dân, Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Tiền Phong, Phụ Nữ Việt Nam, Sài Gòn Giải Phóng, Phụ Nữ TPHCM v.v... cũng đăng bài theo quan điểm Báo Văn nghệ. Nhiều tờ báo tiếng Việt của kiều bào ở hải ngoại cũng đăng rất nhiều bài (trong 2 năm 1992-1993) tranh luận sôi nổi, quyết liệt về truyện ngắn được trao giải nhất này. Cuối năm 1992, sinh viên năm ba khoa Văn - Đại học Sư Phạm Tp. Hồ Chí Minh được thầy ra đề thi môn lý luận văn học: “Nhân vật “Hắn” trong tác phẩm vừa được giải nhất của Báo Văn nghệ là “lương thiện hay bất lương?”. Khi họ mời tôi đến nói chuyện trong hội trường hơn trăm sinh viên, tôi cũng phải trả lời câu hỏi này. Tôi nói: “Với tôi lúc đắm chìm trong cảm xúc sáng tác mãnh liệt thì “hắn” là lương thiện. Nhưng với người khác, tôi luôn khuyên không nên học theo “hắn”! Tôi sợ hãi và cầu mong điều đó không xảy ra!”. Còn bác Hà Đăng - nguyên Tổng biên tập Báo Nhân Dân, nguyên Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Văn hóa tư tưởng Trung ương kể với tôi: “Tớ với Hữu Thỉnh (Tổng biên tập Báo Văn nghệ, Chủ tịch Hội đồng giám khảo cuộc thi truyện ngắn 1991) sang Mỹ, các phóng viên bên đó hỏi: “Các ngài hô hào đổi mới, xóa bỏ hận thù mà sao trao giải nhất cho tác phẩm bắn vào Việt kiều?”. Nhà thơ Hữu Thỉnh đã trả lời: “Chúng tôi trao giải nhất cho tác phẩm bắn vào áp bức bất công chứ không phải bắn vào Việt kiều. Cả thế giới này đều ghét áp bức bất công chứ không riêng Việt Nam...”!

Nhà văn Lại Văn Long (Phải) và nhà thơ Trần Ninh Hồ (2018 tại TPHCM)

Ngày 23/3/2003, đoàn nhà văn Nhật Bản do giáo sư, dịch giả Katosakae dẫn đầu sang Tp. Hồ Chí Minh, có mời tôi và nhà văn Trầm Hương ăn trưa. Một số nhà văn trong đoàn đã đọc truyện Kẻ sát nhân lương thiện bản dịch tiếng Nhật của giáo sư Katosakae đăng trên tạp chí Văn học dân chủ Nhật Bản, hỏi tôi: “Vì sao anh chọn kết thúc bằng những phát súng bắn vào đồng bào mình?”. Tôi đã mượn câu trả lời rất hay của nhà thơ Hữu Thỉnh mà bác Hà Đăng đã kể để trả lời họ. Mấy tháng sau, tạp chí Văn học dân chủ Nhật Bản số 6/2003 có đăng bài và hình về cuộc gặp, họ khen truyện Kẻ sát nhân lương thiện và câu trả lời của tôi…

Xin cảm ơn nhà thơ Hữu Thỉnh, vừa dũng cảm cho đăng và trao giải nhất cho Kẻ sát nhân lương thiện, vừa dạy tôi câu trả lời quá thông minh, xuất sắc!

Năm 2021, con gái tôi du học bên Anh có mua về cuốn Other Moons (tập truyện ngắn về thời hậu chiến của Việt Nam do GS.TS Hà Mạnh Quân và thạc sĩ Joseph Babcock - Đại học Montana - Hoa Kỳ, dịch và biên soạn), trong đó có đăng truyện Kẻ sát nhân lương thiện (họ dịch là Amoral Murderer) với lời giới thiệu là “một tác phẩm đã dũng cảm nói lên sự thật”...

Được hưởng “lộc” từ “thương hiệu” Báo Văn nghệ

Ngoài vấn đề tranh luận kéo dài hơn 30 năm cả trong, ngoài nước; Kẻ sát nhân lương thiện còn được đoàn kịch trẻ Hà Nội, đoàn kịch Thanh Hóa, Trung tâm văn hóa quận 3 - Tp. Hồ Chí Minh... dựng kịch, diễn hàng trăm đêm từ Bắc vào Nam. Được làm phim 32 tập (phim Biệt thự Pensée - giải nhì phim truyền hình toàn quốc 2015. Nay trên YouTube có cả phim Kẻ sát nhân lương thiện copy từ biệt thự Pensée). Kẻ sát nhân lương thiện còn được tái bản ước cả trăm lần trên sách, báo trong và ngoài nước, cũng như trên mạng internet. Một số vụ án sau này có nguyên nhân từ tranh chấp đất, nhà hay nạn nhân bị dồn ép, xô đẩy buộc phải phản kháng trở thành hung thủ thì được gọi là Kẻ sát nhân lương thiện… Trong các năm từ 2007-2011, tôi được mời thỉnh giảng các môn phóng sự - điều tra, nghiệp vụ phóng viên ở các lớp đại học báo chí văn bằng 2 tại Tp. Hồ Chí Minh và một số tỉnh, tôi thường lấy những loạt phóng sự nổi tiếng trên Báo Văn nghệ đầu thời đổi mới, như Cái đêm hôm ấy đêm gì của Phùng Gia Lộc; Câu chuyện về một ông “vua lốp” của Trần Huy Quang v.v... như những minh chứng về sức mạnh của thể loại phóng sự - điều tra, và ảnh hưởng của những người viết báo, làm báo, lãnh đạo báo dũng cảm, có tầm, có tâm đối với tiến bộ xã hội. Đây là công lao vẻ vang của Báo Văn nghệ ngoài nghiệm vụ phát hiện, bồi dưỡng những tài năng văn học!

Giải nhất văn chương mà tôi được trao là “Giấy thông hành” rất giá trị bởi uy tín lớn lao của thương hiệu “Báo Văn nghệ” với nhiều thế hệ độc giả. Đó cũng được xem như “thương hiệu quốc gia” về văn chương với bạn bè quốc tế mà các cuộc tranh luận, bình luận về “sản phẩm” Kẻ sát nhân lương thiện của Báo Văn nghệ kéo dài suốt mấy chục năm trên những diễn đàn ở nhiều nước, nhiều đại học có uy tín là minh chứng. Nếu tôi chỉ nhận được giải nhất truyện ngắn từ một cuộc thi khác, chắc chắn không có được sự quan tâm của dư luận và vinh dự lớn lao này!

Giải thưởng của Báo Văn nghệ như “Giấy thông hành” rất “xịn” để tôi bước vào làng báo, làng văn; đến nay tôi đã có thêm... 30 giải thưởng báo chí, văn học (trong đó nhiều lần được giải nhất, giải nhì - giải báo chí quốc gia, giải báo chí Tp. Hồ Chí Minh và một số bộ, ngành). Ba bộ phim chuyển thể từ tác phẩm của tôi nhận được thêm 3 giải thưởng phim xuất sấc nhất, phim được yêu thích nhất... trong các năm 2015, 2016, 2017... Năm tiểu thuyết khác của tôi đều đã được các tổ chức, cá nhân mua bản quyền làm phim…

Ngày 20/11/2022, trong buổi ra mắt sách và đón nhận kỷ lục Việt Nam cho bộ tiểu thuyết hình sự Hồ sơ lửa của tôi (do Hội Nhà văn Tp. Hồ Chí Minh, NXB Công an nhân dân và S.books tổ chức); tiến sĩ, luật sư Nguyễn Văn Viễn - Viện trưởng Viện Sở hữu trí tuệ Việt Nam, Phó Chủ tịch Trung ương Hội kỷ lục gia Việt Nam (Vietkings) đã phát biểu trước khách mời và báo giới rằng: “Hơn 30 năm trước tôi công tác ở Hà Nội... trong các bữa ăn sáng, ăn trưa, ăn chiều... anh chị em trong cơ quan đều trao đổi sôi nổi về truyện ngắn Kẻ sát nhân lương thiện đăng trên Báo Văn nghệ”...

Xin cảm ơn Báo Văn nghệ đã giúp tôi thay đổi số phận, thực hiện được ước mơ viết văn từ tuổi thiếu niên và giúp gia đình thoát đói, nghèo. Xin kính chúc tờ báo sẽ tiếp tục sự nghiệp 75 năm vẻ vang của mình, tiếp tục có những đóng góp cho văn học nước nhà, cho sự nghiệp đổi mới của dân tộc, đất nước…

Lại Văn Long

Nguồn Văn nghệ số 35+36/2023