Trong suốt chiều dài lịch sử phát triển của nghệ thuật, thơ ca luôn giữ vai trò quan trọng trong việc truyền tải cảm xúc, tư tưởng và các giá trị văn hóa. Không chỉ là một hình thức nghệ thuật độc lập, thơ ca còn có ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều lĩnh vực nghệ thuật khác, đặc biệt là âm nhạc, diễn xướng và sân khấu. Mối liên hệ này không chỉ thể hiện trong việc sử dụng ngôn từ mà còn là sự hòa quyện của hình thức, âm thanh và cảm xúc trong một tổng thể nghệ thuật đa dạng.
Một trong những yếu tố quan trọng nhất của việc thơ ca ảnh hưởng đến âm nhạc là sự kết hợp giữa vần điệu và giai điệu. Vần điệu trong thơ thường gắn liền với nhịp điệu tự nhiên của lời ca, giúp các nhạc sĩ dễ dàng phổ nhạc và tạo nên một dòng chảy liên tục của cảm xúc. Khi đặt thơ cạnh nhạc, người ta thấy nó có điểm khăng khít, bù trừ lẫn nhau dù thường đứng độc lập. Người ta vẫn bắt gặp nhạc tính trong thơ, và tính thơ trong nhạc; thậm chí, trong thể loại âm nhạc gai góc như rap/hiphop được giới trẻ ưa chuộng đương thời. Khi thơ và nhạc được sống trong nhau, âm nhạc đã kéo thơ ra khỏi “ngôi đền thiêng” của nó, đến với nhiều khán giả hơn.
Hình ảnh và biểu tượng trong thơ ca có thể tạo ra những màu sắc âm nhạc rất đặc biệt, khiến cho âm nhạc không chỉ đơn thuần là âm thanh mà còn là sự chuyển tải của những hình ảnh tinh tế, sống động. Khi một nhạc sĩ sử dụng thơ để sáng tác, họ thường dựa vào những hình ảnh, biểu tượng đặc sắc để làm nền tảng cho giai điệu và hòa âm. Việc phổ nhạc vào thơ làm giàu cho thơ, cho nhạc và tâm hồn người nghe. Tại Việt Nam, có lẽ người có công đầu là Phạm Duy, một trong những nhạc sĩ đi đầu của nền Tân nhạc Việt Nam. Từ Cô hái mơ - thơ Nguyễn Bính (1942) đến Bên kia sông Đuống - thơ Hoàng Cầm (1948), Phạm Duy đã phổ nhạc trên dưới 300 bài thơ.
Trong quá trình 70 năm phổ nhạc, từ những bài thơ kinh điển - mà chưa chắc đã nhiều người biết hay còn nhớ - từ nhiều bài Thơ Hàn Mặc Tử, nối kết thành trường ca, đến Màu thời gian (1940) của Đoàn Phú Tứ, Ngàn trùng e lệ phụng quân vương (Phạm Duy, 1985) những bài thơ được chọn phổ nhạc trong điều kiện lịch sử và tâm lý khác nhau, do đó đến và ở lại với quần chúng, khoanh vùng trong những thời điểm, địa phương, thế hệ khác nhau.
Hay nhắc đến Cung Tiến, người ta sẽ nhắc đến tác phẩm Hương xưa - được sáng tác từ bài thơ cùng tên của nhà thơ Nguyên Sa. Thơ Nguyên Sa sử dụng nhiều hình ảnh đặc trưng như “hương xưa”, “nước mắt”, “hoàng hôn” mang đậm tính trữ tình và ẩn dụ. Cung Tiến đã khéo léo đưa những hình ảnh này vào âm nhạc bằng cách tạo ra một giai điệu trầm buồn, với những nhịp điệu nhẹ nhàng, thấm đẫm cảm giác hoài niệm, làm cho người nghe có thể “ngửi” được hương xưa, cảm nhận được nỗi nhớ và sự tiếc nuối.
Có những nhạc sĩ có ca khúc phổ thơ đã làm nên tên tuổi của họ như nhạc sĩ Hoàng Hiệp, Phan Huỳnh Điểu cho đến Phú Quang, Ngọc Đại sau này. Rõ ràng, có nhiều bài thơ đã trở thành bệ phóng cho những ca khúc thăng hoa trong lòng công chúng.
Vi Thuỳ Linh được coi là “hiện tượng” trong nền thi ca Việt Nam đương đại trước đây, với tập thơ Khát ra đời năm 1999. Cô không viết về khao khát gắn bó, những hình tượng lớn lao, mà dìm mình trong dằn vặt nội tại. Tình yêu của Vi Thuỳ Linh chẳng bao la như biển, nhưng lại đau đớn và “ma quái” như bó tầm gai, dệt những khao khát đợi chờ. Tính hình tượng trong thơ Vi Thuỳ Linh rất mạnh mẽ, và Người dệt tầm gai là ví dụ rõ nhất. Nỗi khát yêu của Linh đã tìm được vũ trụ riêng của mình, ở đó cô là người “dệt tầm gai”.
Khi đã có một sản phẩm thơ được phổ nhạc thì giữa người nhạc sĩ và thi sĩ sẽ có sự đồng điệu nhất định ở một khía cạnh trong suy nghĩ, tâm hồn nghệ thuật. Cho đến đầu thế kỷ 20, âm nhạc phương Tây du nhập vào nước ta thì có thêm một loại hình nghệ thuật mới ra đời, đó là ca khúc. Và ca khúc phổ từ thơ có vị trí tương đối quan trọng trong đời sống nghệ thuật. Ca khúc Em gái mưa đã sử dụng hình ảnh mưa tượng trưng cho nỗi buồn, sự cô đơn của tuổi trẻ. Âm nhạc với giai điệu nhẹ nhàng, sâu lắng đã giúp người nghe cảm nhận được những tâm trạng đó. Mỗi ca khúc là một không gian âm nhạc riêng biệt, mang đậm dấu ấn của tác giả và thể hiện một góc nhìn riêng về cuộc sống.
Trong các vở kịch, đặc biệt là kịch cổ điển và kịch hiện đại, thơ ca cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra những lớp lang cảm xúc và làm nổi bật các chủ đề sâu sắc. Các vở kịch nói Việt Nam thường sử dụng thơ ca để nâng cao giá trị nghệ thuật của vở diễn. Chẳng hạn, trong các vở kịch của Lưu Quang Vũ, ngôn ngữ thơ ca được sử dụng để thể hiện những vấn đề xã hội, nhân sinh quan sâu sắc. Các vở kịch như Cảnh đồng quê hay Ánh sáng và bóng tối đều sử dụng những đoạn thơ lồng vào lời thoại, nhằm làm nổi bật cảm xúc của nhân vật và phản ánh những nghịch lý trong xã hội.
Bên cạnh kịch nói, hát chèo kết hợp giữa lời hát (thường là thơ) và điệu múa cũng mang âm hưởng của thơ ca rất nhiều. Trong các vở chèo, lời thơ không chỉ miêu tả tâm trạng, tình cảm của các nhân vật mà còn truyền tải thông điệp sâu sắc về các giá trị đạo đức, xã hội. Ví dụ, trong vở chèo nổi tiếng Lưu Bình - Dương Lễ, những đoạn thơ được viết rất trữ tình, thể hiện tình yêu, sự hy sinh và lòng trung thực của nhân vật. Chính những lời thơ trong chèo đã góp phần làm tăng tính bi kịch và sâu sắc cho vở diễn.
Sân khấu là nơi mà thơ ca có thể phát huy tối đa sức mạnh của mình thông qua sự kết hợp với các yếu tố hình ảnh, ánh sáng, trang phục và đặc biệt là diễn xuất. Những vở kịch có thể được xây dựng từ một bài thơ hay một tác phẩm văn học, trong đó lời thoại có thể mang đậm tính thơ ca. Ví dụ, trong các vở kịch cổ điển của Shakespeare, mặc dù những tác phẩm này được viết chủ yếu dưới dạng kịch bản, nhưng ngôn ngữ mà Shakespeare sử dụng lại rất thơ mộng và giàu tính hình ảnh. Những bài thơ trong kịch bản của ông không chỉ thể hiện cảm xúc, mà còn làm nổi bật các chủ đề và xung đột trong câu chuyện.
Tương tự, trong sân khấu hiện đại, nhiều vở kịch cũng sử dụng thơ ca như một phương tiện để làm nổi bật cảm xúc của nhân vật hoặc để thể hiện những chủ đề sâu sắc. Thơ không chỉ là một phần của câu chuyện mà còn đóng vai trò là phương tiện truyền tải tư tưởng nghệ thuật đến khán giả.
 |
| Tác phẩm Old Father Night Walls. Ảnh: Thirsty Ocean |
