Vào nửa sau thế kỷ XIX, nhà văn Ivan Sergeevich Turgenev là người đại diện của văn học Nga ở Pháp và Anh. Không một nhà văn Nga nào nhận được sự quan tâm lớn như vậy của giới phê bình văn học, các báo và tạp chí, và được dịch nhiều như Turgenev. Có thể khẳng định rằng việc nghiên cứu văn học Nga một cách nghiêm túc ở Pháp và Anh bắt đầu từ Turgenev. Nhân dịp kỷ niệm 200 năm ngày sinh của nhà văn (11/1818-11/2018), chúng tôi xin trân trọng giới thiệu một số nét về tình hình tiếp nhận các tác phẩm của Turgenev ở Pháp và Anh vào thế kỷ XIX.
Người Pháp và Anh tiếp xúc với tác phẩm của Turgenev vào giữa những năm 1850. Tác phẩm đầu tiên của ông được dịch ra tiếng Pháp và Anh là Bút ký người đi săn (1847-1852). Năm 1854, Bút ký người đi săn được Ernest Sharrier dịch và xuất bản ở Paris. Đây thực chất là một bản phỏng dịch. Ví dụ, tên gọi cuốn sách được thay bằng Hồi ức của một địa chủ Nga. Turgenev không hài lòng với bản dịch của Ernest Sharrier, trong bức thư gửi S.T.Aksakov ngày 7/8/1854, ông phàn nàn: “Rốt cuộc, tôi cũng nhận được bản dịch tiếng Pháp cuốn Bút ký người đi săn - nhưng thà không nhận được còn hơn!..”. Tuy nhiên, chính bản dịch của Sharrier lại làm cơ sở cho bản dịch tác phẩm đầu tiên của Turgenev sang tiếng Anh. Năm 1855, James Michaeljohn đã công bố bản dịch của mình dựa trên phiên bản Bút ký người đi săn của Sharrier.
Các báo và tạp chí lớn ở Paris và London trong những năm 1850-1860 thường xuyên đăng tải các bản dịch mới tác phẩm của Turgenev. Năm 1858, nhà phê bình văn học Delaveau Henri-Hippolyte công bố bản dịch tiếng Pháp Bút ký người đi săn. Ở Anh, trong một thời gian khá dài, các bản dịch tác phẩm của Turgenev được thực hiện không phải từ nguyên bản tiếng Nga, mà tiếng Pháp. Chỉ vào cuối những năm 1860, ở Anh, người ta mới công bố các bản dịch đầu tiên tác phẩm của Turgenev từ tiếng Nga. Ở Pháp, các dịch giả của Turgenev gồm: Prosper Mérimée (tiểu thuyết Cha và con được dịch năm 1863, do Turngenev biên tập), Louis Viardot, Durand-Greville, v.v... Một số bản dịch sang tiếng Pháp do chính Turgenev thực hiện. Ở Anh, các dịch giả của Turgenev ở thế kỷ XIX có W.Ralston, Ch.Turner, E.Dilke... Ralston và Turner đã dịch những tác phẩm đầu tiên từ tiếng Nga: Ralston dịch Tổ quý tộc (1869), được xuất bản với tên gọi Liza; Turner dịch Đêm trước (1877). Tuy nhiên, ở thế kỷ XIX, toàn tập tác phẩm của Turgenev chưa được dịch sang tiếng Anh. Công lao này thuộc về nữ dịch giả Anh Constance Clara Garnett, người có đóng góp đặc biệt vào việc giới thiệu tác phẩm của Turgenev với độc giả Anh và trở thành tác giả của những dịch phẩm cổ điển và xuất sắc nhất của Turgenev sang tiếng Anh trong giai đoạn giao thời giữa thế kỷ XIX-XX. Năm 1922, Garnett đã dịch tất cả các tiểu thuyết, truyện vừa và truyện ngắn, một số vở kịch và thơ văn xuôi của Turgenev.
Lần đầu tiên Turgenev đến Pháp năm 1847. Ông quen biết các nhà văn lớn của Pháp như V.Hugo, G.Sand, P.Mérimée. Chính Mérimée đã giới thiệu các nhà văn Pháp với Turgenev. Muộn hơn, trong những năm 1860-1870, Turgenev kết bạn với G.Flaubert, E.Zola, E.de Goncourt, A.Daudet, Guy de Maupassant. Maupassant tự nhận mình là học trò của Turgenev. Các tác phẩm của Turgenev được giới văn học ưu tú Pháp, tầng lớp trí thức am hiểu và đánh giá cao, nhưng trong suốt thế kỷ XIX, chưa bao giờ chúng tiếp cận được độc giả đại chúng Pháp, kể cả tiểu thuyết Cha và con do P.Mérimée dịch năm 1863. Hai mươi năm cuối đời, Turgenev sống ở Pháp. Tất nhiên, ông thâm nhập vào giới văn học Pháp sâu hơn và gần gũi hơn so với giới văn học Anh, vì vậy hình ảnh Turgenev ở Pháp rõ nét hơn ở Anh.
Turgenev tiếp xúc với nước Anh muộn hơn 10 năm so với nước Pháp. Lần đầu tiên nhà văn đến Anh năm 1857. Sau đó Turgenev xuất hiện ở Anh nhiều lần, gặp gỡ các nhà văn Anh nổi tiếng như Thomas Carlyle, George Eliot, Alfred Tennyson, nhận bằng tiến sĩ danh dự của Đại học Oxford. Năm 1870, cuộc chiến tranh Pháp-Anh bùng nổ, Turgenev đến London. Năm 1875, ở Paris, Turgenev đã gặp nhà văn Mỹ Henry James, người về sau trở thành một trong những nhà tuyên truyền tích cực nhất tác phẩm của nhà văn Nga ở Anh. Trong khi đó, xét về một số mặt, ảnh hưởng của Turgenev đối với bạn đọc Pháp sâu hơn so với bạn đọc Anh. Bạn đọc Pháp không chỉ trân trọng giá trị nghệ thuật của các tiểu thuyết và truyện vừa của nhà văn Nga, mà qua lăng kính các tác phẩm của ông, họ tiếp nhận nước Nga. Ví dụ, nhà văn, chủ bút tạp chí La Nouvelle Revue Juliette Adam phát biểu rằng chính nhờ Turgenev mà bà hình dung được về nước Nga. Nhà nghiên cứu Pháp Charles Cobrbet khẳng định rằng Turgenev đã có đóng góp cơ bản vào việc chuẩn bị thành lập Liên minh Pháp-Nga (1891-1917). Ngày 25/5/1868, tờ Le Moniteur Universel đã đăng bài Ivan Turgenev của P. Mérimée. Là người hiểu rất rõ Turgenev, trong bài viết của mình, Mérimée không giới thiệu những thông tin có tính chất tiểu sử về nhà văn Nga hay chân dung tâm lý của ông. Bỏ qua Turgenev-con người, Mérimée hoàn toàn tập trung vào Turgenev-nghệ sĩ. Ông đánh giá cao khả năng quan sát tinh tế của Turgenev, nghệ thuật xây dựng tính cách đa dạng, phong phú, hiện thực, nghệ thuật mô tả chi tiết tâm lý và phong cảnh trữ tình, cũng như cốt truyện dung dị trong các tác phẩm của Turgenev. Thực chất, Mérimée nhìn thấy ở Turgenev người kế thừa các truyền thống văn xuôi Pushkin. Mặc dù trong bài báo, tác giả không nhắc tới tên tuổi Pushkin, nhưng rõ ràng, trên quan điểm của Mérimée, giữa Turgenev và người tiền bối vĩ đại của ông có nhiều điểm tương đồng về văn phong, đó là sự cô đọng, tao nhã, giản dị, hình ảnh chính xác, kỹ năng diễn đạt một cách đơn giản và chính xác bản chất hiện tượng, và cuối cùng là chủ nghĩa nhân văn.
Năm 1883, nhân ngày mất của Turgenev, Guy de Maupassant viết bài Ivan Turgenev. Trong bài viết ngắn gọn này, nhà văn gọi Turgenev là “tiểu thuyết gia Nga vĩ đại”, “một trong những nhà văn tuyệt vời nhất của thế kỷ này”, “một trong những thiên tài lớn nhất của văn học Nga”, ông đặt Turgenev ngang hàng với Pushkin, Lermontov, Gogol. Maupassant hầu như không nói gì về phong cách văn học của Turgenev, về những gì xác định vị trí của ông trong nền văn học Nga. Ông chỉ ghi nhận “tài năng quan sát” của tác giả Cha và con, sự sáng suốt của nhà văn trong việc dự báo những tư tưởng cách mạng ở nước Nga, mô tả thực trạng mới của giới trí thức, hiện tượng chủ nghĩa hư vô trong các tiểu thuyết của mình. Maupassant chủ yếu tập trung vào những phẩm chất cá nhân của Turgenev: tính trung thực đặc biệt, sự thẳng thắn, tính khiêm tốn, lòng chân thành, nhân hậu, tính hồn nhiên đến cảm động, khả năng biết ngạc nhiên trước tất cả mọi điều.
Con đường của Turgenev đến với độc giả Anh lâu dài và phức tạp hơn. Xu thế cô lập văn hóa đã để lại dấu ấn lên sự tiếp nhận Turgenev ở Anh hầu như trong suốt thế kỷ XIX. Thái độ kẻ cả của giới phê bình Anh và phần lớn tầng lớp tinh hoa văn học đối với những hiện tượng và xu thế của văn học châu Âu (trong đó có văn học Nga) đã dẫn tới sự tiếp nhận hời hợt tác phẩm của Turgenev ở Anh gần như suốt thế kỷ XIX. Đến cuối thế kỷ XIX, người Anh nhìn thấy ở Turgenev phương thuốc giải độc, một mặt, chống lại tiểu thuyết Pháp tự nhiên chủ nghĩa thái quá, và mặt khác, chống lại khuynh hướng đạo đức hóa trong văn học dưới thời Victoria. Ngoài ra, bối cảnh nước Anh thời hậu Victoria trong giai đoạn giao thời của thế kỷ XIX-XX là mảnh đất màu mỡ để tiếp nhận các tác phẩm của nhà văn. Lúc bấy giờ, thái độ bi quan của Turgenev không còn là một hiện tượng ngoại lai nữa, còn ấn tượng của các truyện vừa, truyện ngắn và tiểu thuyết của ông trở nên hoàn toàn tự nhiên trong tình hình chủ nghĩa ấn tượng phổ biến rộng rãi trong nghệ thuật và văn học. Năm 1869, tiểu luận dài đầu tiên của nhà phê bình văn học kiêm dịch giả Charles Turner Các tác phẩm của Ivan Sergeevich Turgenev ở Anh đã được công bố trên tạp chí The British Quarterly Review. Năm 1890, Turner công bố cuốn sách thứ hai về văn học Nga (cuốn thứ nhất là Tổng quan về văn học Nga xuất bản năm 1882) Các nhà tiểu thuyết Nga đương đại, trong đó tên tuổi Turgenev được đặt bên cạnh các nhà văn Goncharov, Dostoyevsky, Tolstoy, Korolenko và Garshin. Turner tập trung sự chú ý vào các cuốn tiểu thuyết của Turgenev, bỏ qua Bút ký người đi săn và Những bài thơ văn xuôi. Phần đáng kể của bài tổng quan này là nhận xét về 6 cuốn tiểu thuyết của nhà văn (Rudin, Tổ quý tộc, Đêm trước, Cha và con, Khói”, và Mới). Turner nhận định rằng I.S. Turgenev là nhà văn Nga duy nhất giành được sự nổi tiếng ở châu Âu. Đồng thời theo Turner, sở dĩ Turgenev thu được thành công là vì trong số các nhà văn đương thời, ông là người kế tục nổi bật và nhất quán nhất truyền thống Pushkin trong văn học Nga. Turner nhìn thấy công lao đặc biệt của Turgenev trong việc tái hiện một cách hết sức chính xác tính cách Nga, niềm tin vốn có của người Nga vào Thượng đế, lòng căm ghét sự giả tạo, sự nhẫn nhục trước bất công, khả năng chịu đựng những nỗi thống khổ (nghèo đói, bệnh tật, v.v...) và sự sẵn sàng đương đầu một cách xứng đáng với cái chết.
Năm 1878, Henry James công bố cuốn tiểu luận Các nhà thơ và nhà tiểu thuyết Pháp trong đó có một bài về Turgenev. Theo quan điểm của Henry James, tài năng của Turgenev thể hiện rõ nét nhất ở thể loại truyện vừa, truyện ngắn, mặc dù ông cũng giới thiệu các tiểu thuyết của nhà văn Nga. Theo Henry James, Bút ký người đi săn là “tác phẩm hấp dẫn nhất của ông”. Giống như Prosper Mérimée, James đánh giá cao yếu tố tâm lý trong văn xuôi của Turgenev, sự quan sát tinh tế, tính khách quan của tác giả, nghệ thuật mô tả chi tiết và lối kể chuyện chính xác, rõ ràng đặc trưng đối với ông. Nhưng khác với Mérimée, vốn trước hết quan tâm tới Turgenev như một nghệ sĩ, H.James tập trung vào cảm hứng đạo đức và ý nghĩa của các tác phẩm của nhà văn Nga. Bút ký người đi săn nhận được sự đánh giá cao của H.James không chỉ bởi những phẩm chất nghệ thuật hiển nhiên của nó mà còn bởi trong đó “nội dung đạo đức mang lại ý nghĩa cho hình thức, còn hình thức nhấn mạnh nội dung đạo đức”.
Như vậy, gần như đến cuối thế kỷ XIX, ở hai nước châu Âu lớn nhất là Pháp và Anh, Turgenev được tiếp nhận như một nhân vật trung tâm của nền văn học Nga đương thời, thậm chí còn rộng hơn, như người đại diện cho giới trí thức Slave. Đồng thời, “hình ảnh Turgenev” ở Pháp rõ nét hơn ở Anh nhờ ông có nhiều mối liên hệ sâu sắc với văn giới Pháp. Trong lĩnh vực dịch thuật các tác phẩm của nhà văn sang các ngôn ngữ các nước Tây Âu, người Pháp chiếm ưu thế hơn người Anh. Tuy nhiên, năm 1922 nước Anh đã xuất bản toàn tập tác phẩm của Turgenev, trong khi đó phải chờ đến năm 1935, nước Pháp mới thực hiện được điều đó.
Trần Hậu (Theo báo Nga)
Nguồn Văn nghệ số 47/2018
