Mẹ tôi - nghệ sĩ Tân Nhân quê gốc ở Quảng Trị, lại cũng nhiều dịp ngâm thơ Chế Lan Viên trên làn sóng Đài Tiếng nói Việt Nam (như các bài Tiếng hát con tàu hay Kết nạp Đảng trên quê mẹ), nên khá thân thiết với nhà thơ cũng quê Quảng Trị Chế Lan Viên. Đặc biệt, có đứa con là tôi sớm yêu thơ Chế Lan Viên, nên mẹ tôi mỗi bận đến thăm nhà thơ (ở 51 Trần Hưng Đạo, Hà Nội) thường cho tôi đi theo. Biết tôi ngưỡng mộ thơ ông, ông hay vuốt tóc tôi và dặn, lúc nào cháu muốn thì cứ lại chơi với bác. Tôi biết như thế là ông quá ưu ái với tôi, vì nhà ông lúc nào cũng đông chật khách là những đồng nghiệp, bạn bè và người hâm mộ thơ ông...
 |
| Ảnh: Tư liệu |
Có một bận tôi đến thăm ông, thấy có một người khách tầm tuổi trung niên, áo cán bộ giản dị và nụ cười rất tươi. Nhà thơ Chế Lan Viên cho tôi hay, đây là ông Nguyễn Minh Vỹ, vừa từ Paris về. Ông là phó đoàn đại biểu Việt Nam tham gia cuộc hội đàm Paris. Cũng chính ông Chế Lan Viên cho tôi hay rằng, ông Nguyễn Minh Vỹ chính là người dìu dắt ông đến với thế giới thi ca... Tôi đã hết sức ngưỡng mộ ông Nguyễn Minh Vỹ từ lời giới thiệu trân trọng này của thần tượng thơ ca của tôi là nhà thơ Chế Lan Viên.
Cũng từ đây tôi được biết rằng, ông Nguyễn Minh Vỹ tên thật là Tôn Thất Vỹ, sinh ngày 17/7/1914 trong một gia đình quan lại hoàng tộc thuộc triều đình Huế. Năm 1927, 13 tuổi đã được gia đình gửi vào học ở Trường Quốc học Vinh. Học đến năm thứ hai, Tôn Thất Vỹ bị đuổi học vì tham gia bãi khóa. Được gia đình chuyển về Trường Quốc học Quy Nhơn. Ở đây, chàng thanh niên hoàng tộc lại tiếp tục liên hệ với "tổ chức", chẳng những được vào "Sinh hội đỏ" mà còn được vào Thanh niên Cộng sản Đoàn. Hoạt động cách mạng bị địch phát hiện, Tôn Thất Vỹ bị bắt giam. Năm 1931, bị Tòa án Nam triều tỉnh Bình Định tuyên án bảy năm tù khổ sai. Kèm theo án tù là một án phụ đối với những người thuộc Hoàng phái là không được ở trong hàng ngũ hoàng tộc nữa, phải đổi theo họ mẹ - "Tước Tôn tịch, cải tùng mẫu tánh". Tôn Thất Vỹ phải đổi theo họ mẹ thành Trương Vỹ. Khi nghe Tòa tuyên án, nhà cách mạng liền ứng khẩu một bài thơ thất ngôn bát cú rất hài hước mà chí khí cũng rất hiên ngang, tỏ rõ chí khí đời mình:
Nghe án tuyên xong bỗng nực cười
Tội gì mà xử bảy năm trời
Công lao cách mạng chưa tròn vẹn
Thân thể hoàng gia đã tả tơi
Đập đá lâu năm lòng vẫn vững
Ở tù lắm bạn dạ càng vui
Cải tùng mẫu tánh thì cho cải
Tôn Thất hay Trương cũng một người.
Ra tù, ông Trương Vỹ tiếp tục hoạt động, tham gia Tỉnh ủy lâm thời tỉnh Bình Định, được Tỉnh ủy Bình Định phân công phụ trách vận động công khai phong trào công nhân, học sinh, sinh viên, trí thức... và phụ trách ngành đường sắt. Trở lại hoạt động cách mạng, Tôn Thất Vỹ lấy họ Nguyễn và dùng chữ lót là Minh theo tên của Bác Hồ, khẳng định con đường hoạt động của ông trước sau chỉ theo Đảng và Bác. Thời gian này, ông cùng một số thi sĩ nổi tiếng như: Hàn Mặc Tử, Quách Tấn, Chế Lan Viên, Yến Lan, Nguyễn Viết Lãm, Phú Sơn, Hoàng Diệp... sáng lập nhóm Thái Dương Văn Đoàn. Nhóm này lúc đó gồm toàn các nhà thơ trẻ 15, 16 tuổi, người nhiều nhất cũng chỉ mới ngoài 20. Nhóm đã cho ra mắt tập thơ Nắng xuân, bao gồm những bài thơ văn đầu tiên của cả nhóm, trong đó có những bài thơ Chàm đầu tiên của Chế Lan Viên. Nhà thơ Chế Lan Viên cho hay, từ thời trai trẻ đó, một tình bạn tri âm tri kỷ đã nảy sinh giữa Nguyễn Minh Vỹ và Chế Lan Viên. Sau này, khi gửi tặng Nguyễn Minh Vỹ số báo Văn nghệ có bài ký Bước đầu của tôi, Chế Lan Viên đã viết thật cảm động: "Kính tặng anh Nguyễn Minh Vỹ, người đã đưa tôi vào con đường văn học" (1/7/1986).
 |
| Đồng chí Nguyễn Minh Vỹ (ngoài cùng bên phải) và Đoàn Việt Nam Dân chủ cộng hòa tại Hội nghị Paris về Việt Nam - Ảnh: Tư liệu |
Còn với Nguyễn Minh Vỹ, mỗi khi nhắc đến Chế Lan Viên, Nguyễn Minh Vỹ thường âu yếm gọi Chế Lan Viên là cậu - "cậu Hoan" (tên khai sinh của nhà thơ Chế Lan Viên là Phan Ngọc Hoan) và xưng anh thân thiết: "Anh nhớ lại lần chúng ta cùng đi công tác với nhau, tham gia cuộc gặp gỡ những người trí thức Vì Việt Nam ở Paris năm 1968, với Giáo sư Hoàng Minh Giám là trưởng đoàn. Năm ấy cậu còn trẻ lắm, còn 'xinh trai' lắm tuy đã suýt soát tuổi 50 và tiếng tăm thơ văn của cậu, Hoan ạ, cậu đã là 'vedette' của cuộc họp..." Tình bạn thân thiết này đã theo suốt cuộc đời hai người dù sau này người Bắc kẻ Nam. Nó cũng tác động mạnh mẽ đến đời thơ Chế Lan Viên như thuở nào trẻ trai trong Thái Dương Văn Đoàn.
Cách mạng tháng Tám thành công, Nguyễn Minh Vỹ được cử làm Chủ tịch tỉnh Khánh Hòa, chỉ huy quân và dân Khánh Hòa. Từ ngày 23/10/1945, Nha Trang - Khánh Hòa bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp suốt 101 ngày đêm. Ngày 6/1/1946, nhân dân Khánh Hòa cùng nhân dân cả nước đi bầu cử Quốc hội khóa đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa dưới làn bom đạn của giặc Pháp. Ông Nguyễn Minh Vỹ cùng các ông Nguyễn Văn Chi và Đào Thiện Thi được bầu làm Đại biểu Quốc hội Khóa I. Trong thời kỳ này, tại chiến khu Hòn Dữ, tháng 4/1947, ông đã cùng nhiều đồng chí cho ra mắt số đầu tiên của báo Thắng (tiền thân của báo Khánh Hòa ngày nay). Lúc đó, ông được xem là chủ nhiệm của tờ báo Thắng.
Năm 1955, ông tập kết ra Bắc. Trong giai đoạn mới của cách mạng, ông được Đảng, Nhà nước giao các trọng trách: Chủ nhiệm báo Thống Nhất; Tổng cục trưởng Tổng cục Thông tin, kiêm Phó ban Tuyên huấn Trung ương; Phó Trưởng đoàn đại biểu Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa tại hội nghị bốn bên ở Paris về chiến tranh Việt Nam suốt gần 5 năm. Đặc biệt, giai đoạn 1968-1975, khi ông làm Chủ nhiệm báo Thống Nhất là lúc ông hoạt động báo chí sôi nổi nhất.
 |
| Từ trái qua: Các ông Nguyễn Minh Vỹ, Xuân Thủy, Nguyễn Duy Trinh và Nguyễn Cơ Thạch tại Lễ ký chính thức Hiệp định Paris ngày 27/1/1973 - Ảnh: Tư liệu |
Ông là con người chữ nghĩa, văn chương, nề nếp, kỷ cương, giờ giấc và nguyên tắc. Nhà báo lão thành Đỗ Phượng không quên những kỷ niệm về ông:
| Chúng tôi được làm việc cùng anh khi anh được cử làm Vụ trưởng Vụ Thống nhất, Ban Tuyên giáo Trung ương kiêm Chủ nhiệm báo Thống Nhất. Hai anh em bỗng trở nên thân thiết từ một sự cố. Theo tinh thần chỉ đạo của Trung ương, một số tờ báo phải đề tên chủ nhiệm, chủ bút. Tên Chủ nhiệm báo Thống Nhất được ghi rõ là Tôn Thất Vỹ. Anh cầm tờ báo sang thẳng Vụ Báo chí đặt trước mặt Vụ trưởng Lưu Quý Kỳ, nói với giọng nghiêm lạnh hiếm khi thấy ở anh: - Trong đội ngũ cán bộ lãnh đạo không có tên Tôn Thất Vỹ, sao các đồng chí lại đưa Tôn Thất Vỹ thay tôi làm Chủ nhiệm báo Thống Nhất? Lưu Quý Kỳ chỉ sang bàn bên cạnh: - Anh hỏi cái cậu Phó Vụ trưởng là người quyết định việc này. Phó Vụ trưởng đứng dậy nói với giọng cười vui: - Tòa án Nam triều trước đây đã hủy họ Tôn Thất, nay Việt Nam Dân chủ cộng hòa tất có quyền trả lại dòng Tôn Thất để ông Vỹ được theo họ cha. Anh Vỹ cũng cười: - Cần phải khẳng định, đây là Vụ Báo chí tự làm, nếu cấp trên có ý kiến thì trách nhiệm thuộc về Vụ Báo chí chứ không phải báo Thống Nhất. Từ góc phòng, đồng chí thư ký của Vụ đứng lên góp chuyện: - Văn phòng Bác Hồ vừa gửi báo sang quyết định tặng huy hiệu cho một nữ dũng sĩ trên trang nhất báo hôm nay và không nói gì đến tên công khai của chủ nhiệm. Bác đã không có ý kiến tức là Bác đồng ý rồi. Vừa lúc, một đồng chí ở Văn phòng Ban Tuyên giáo Trung ương mời cả ba anh Nguyễn Minh Vỹ, Lưu Quý Kỳ và Ðỗ Phượng lên phòng Phó Trưởng ban Trần Quang Huy để gặp đồng chí Bí thư Lê Văn Lương. Vừa đến cửa phòng, anh Trần Quang Huy vui vẻ: - Ðủ cả ba người vào gặp anh Lương nhận nhiệm vụ đặc biệt. Anh Lê Văn Lương kéo ba người ngồi xuống và nói: - Bác Hồ giao cho ba anh một công việc dài ngày và có phần vất vả. Sáng sớm mai, các anh phải lên đường đi thẳng vào đặc khu Vĩnh Linh kiểm tra việc chuẩn bị phòng không từ Vĩnh Linh đến hết địa bàn tỉnh Thanh Hóa. Công việc Bác đã ghi ra giấy, Bác chỉ nhắc phải đi thẳng vào Vĩnh Linh trước, càng sớm càng hay rồi làm theo lối cuốn chiếu về Thanh Hóa. Tổ công tác do anh Nguyễn Minh Vỹ phụ trách. Bác còn dặn thêm cả ba đều là người làm báo nhưng đây là chuyến đi công tác không viết báo. Chỉ được nói đi công tác địa phương và không nói gì đến nội dung công việc. Ðược cùng đi làm việc với hai bậc đàn anh cả về tuổi đời lẫn tuổi cách mạng chắc tôi sẽ thu hoạch nhiều điều. Quả thật suốt dọc đường đi và về, trong khi anh Lưu Quý Kỳ năng nổ và vui vẻ nói đủ thứ chuyện đông tây nam bắc, nhận xét vui về người này người khác thì anh Nguyễn Minh Vỹ chỉ nghe, nghĩ nhiều hơn nói. Anh cũng có những nhận xét hóm hỉnh, nhưng đều tập trung vào nhiệm vụ. Những ngày ở Vĩnh Linh, anh cẩn thận đi theo dọc bờ sông Bến Hải đến từng làng, từng đơn vị, xem từng hầm hào. Anh trực tiếp xem từng cột gỗ, từng hàng tre và dùng gang bàn tay đo các vách hào. Anh hỏi người dân có thể đào thông các hầm với nhau mà không sợ bị sụt không. Tối về làm việc với Ðặc khu ủy, anh nêu hai ý kiến, một là đất ở đây chắc, nếu đào sâu xuống và thông các đường hầm với nhau và cách khoảng mười mét lại đào xuống một hầm sâu thì có lợi hơn; hai là nên cho các cháu kể cả các học sinh cấp 3 chuyển dần ra phía Bắc học chung với địa phương hoặc mở lớp riêng, tính số các cháu học lớp 10 để nếu có thể thì chuyển ra Hà Nội học tập để dễ tuyển vào đại học. Ở Quảng Bình cũng vậy, anh nhắc cố gắng tổ chức thêm lớp học ở mấy huyện phía tây bắc tỉnh. Và cứ như vậy chuyến làm việc kết thúc ở Quân khu IV và Thanh Hóa. Chỉ một năm rưỡi sau, những điểm dự báo ghi trong văn bản của Bác Hồ mà anh Lê Văn Lương trao cho anh Nguyễn Minh Vỹ đều trở thành hiện thực. |
Sau những năm tháng hoạt động sôi nổi và cống hiến hết mình cho sự nghiệp cách mạng của đất nước, năm 1980, ông Nguyễn Minh Vỹ về hưu, sống thanh bạch, giản dị cùng con cháu. Lúc này có thời gian rảnh rỗi, máu viết lách trong người ông được hâm nóng trở lại. Ông viết báo, ghi hồi ký, làm thơ tặng con cháu, bạn bè và trải lòng mình qua những con chữ.
Ông Nguyễn Minh Vỹ mất ngày 29/9/2002, thọ 88 tuổi. Ông đã cống hiến cả cuộc đời mình ngay từ khi còn ở tuổi thanh, thiếu niên cho Tổ quốc. Cuộc đời ông đã gắn liền với những sự kiện lịch sử quan trọng của đất nước. Đánh giá công lao và thành tích của ông Nguyễn Minh Vỹ, Đảng và Nhà nước đã tặng thưởng ông Huân chương Độc lập hạng Nhất cùng nhiều huân, huy chương cao quý khác.
Năm 2008, nhà báo, nhà hoạt động quân sự, ngoại giao, nhà cách mạng lão thành Nguyễn Minh Vỹ được truy tặng Huân chương Hồ Chí Minh.
 |
| Thứ trưởng Thường trực Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lê Hải Bình trao Giải đặc biệt của Ban Giám khảo hạng mục Phim châu Á dự thi tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng - Ảnh: BTC DANAFF |
Một ngày gần đây, trong Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng lần thứ ba tổ chức tại Đà Nẵng, tôi được gặp một người cháu ngoại của ông Nguyễn Minh Vỹ: Ủy viên dự khuyết Trung ương Đảng, Thứ trưởng Thường trực Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lê Hải Bình. Tôi xiết chặt tay người hậu duệ của ông Nguyễn Minh Vỹ và nói rằng, ông ngoại em không chỉ là nhà báo, nhà hoạt động quân sự, ngoại giao, nhà cách mạng lão thành xuất sắc, mà còn là một nhà thơ, thủ lĩnh một tao đàn vang danh của Quy Nhơn xưa.
Dịp 17/7 tới đây kỷ niệm 111 năm ngày sinh của Nguyễn Minh Vỹ, tôi xin phép viết bài để tưởng nhớ về ông. Và giờ đây tôi và báo Văn nghệ đã thực hiện được điều này...
