Diễn đàn lý luận

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm

Đỗ Ngọc Dũng
Chân dung văn học 08:00 | 11/07/2025
Baovannghe.vn - Sau này, Nguyễn Lâm dành nhiều tâm huyết cho tranh trừu tượng, dường như ông đã được thong dong, tĩnh tại với chính mình, thả hồn cho trí tưởng tượng lôi cuốn, ông tạo ra nó và chính nó lại mê hoặc, quyến rũ ông. Cuộc giằng co đuổi bắt nghệ thuật này...
aa
Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Họa sĩ Nguyễn Lâm đang thể hiện tác phẩm

Họa sĩ Huyền Lam và tôi quen biết nhau qua Facebook. Là đồng nghiệp nên chúng tôi dễ đồng cảm và chia sẻ với nhau. Qua trang cá nhân của Huyền Lam, tôi được biết thêm các hoạt động mỹ thuật ở Thành phố Hồ chí Minh - trung tâm khu vực phía Nam của đất nước, cùng hoạt động của Huyền Lam, cho thấy một nữ họa sĩ định hình phong cách, say nghề với các hoạt động sôi động liên tục, tư gia của Lam và gia đình còn thấy rất nhiều tranh đẹp. Được biết Huyền Lam có ba là một họa sĩ sơn mài tên tuổi khiến tôi càng mến phục, định một dịp nào đó vô Sài Gòn sẽ ghé thăm Lam và xem tranh. Thế rồi được mời tham gia một trại sáng tác tại Vũng Tàu, tôi quyết định dịp này ghé thăm Huyền Lam.

Buổi sáng Sài Gòn ngày 14/11/2024, sau khi từ Vũng Tàu lên ghé qua nhà mấy người thân trong gia đình định cư ở đây, tôi tới nhà Huyền Lam như đã hẹn. Bước vào nhà, tôi sững người khi nhận ra họa sĩ Nguyễn Lâm - ba của Huyền Lam, người mà tôi đã từng biết qua sách báo và nghe danh ông. Thú thật kết bạn với Lam, từng đọc một số bài báo viết về Lam mà tôi vô tâm không nhận ra họa sĩ nổi tiếng Nguyễn Lâm chính là ba ruột của Lam.

Ông yếu và gầy nhiều, chỉ đôi mắt là rất tinh anh. Huyền Lam giới thiệu tôi với cha cô và giới thiệu ông cho tôi... Lam nói nhỏ cho tôi đủ nghe: "Cha em năm nay đã tuổi 85, ông bị K đã phẫu thuật được mấy tháng và đang trong quá trình điều trị..." Tôi chợt liên tưởng bệnh của ông và tôi như nhau.

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Họa sĩ Nguyễn Lâm trong xưởng vẽ với những tranh sơn mài khổ lớn

Ông tặng tôi tập tranh sơn mài in chung với một số họa sĩ bậc thầy sơn mài ở Thành phố Hồ Chí Minh... Tôi xin phép ông xem các bức tranh trong phòng, cùng Huyền Lam lên các tầng nhà xem tranh, nghe Lam giới thiệu... rồi xuống chụp với ông mấy tấm hình lưu niệm trước khi tạm biệt ông.

Tôi cùng Huyền Lam đến phòng triển lãm của Hội Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, kịp xem triển lãm tranh lụa của cô giáo tôi - Phó Giáo sư, họa sĩ Lê Kim Bạch, nguyên Chủ tịch Hội đồng nghệ thuật Hội Mỹ thuật Việt Nam đang bày tại đây… Bữa trưa hôm ấy được nhà thơ Phan Hoàng bố trí, còn có các họa sĩ Siu Quý, Lê Sa Long, nhà phê bình văn học - Tiến sĩ Hà Thanh Vân... cùng tham dự. Chiều Sài Gòn cuối thu nắng gắt, trên xe về Vũng Tàu, hình ảnh người họa sĩ già cùng những bức tranh sơn mài khổ lớn vừa lạ, vừa quen cứ ám ảnh khiến tôi lục tìm trí nhớ, tìm hiểu thêm về ông.

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Tranh sơn dầu "Mùa nước nổi" (95x120cm) của họa sĩ Nguyễn Lâm

Tuổi thơ long đong

Trước khi thành danh, Nguyễn Lâm (Lâm Huỳnh Long) có tuổi thơ khá long đong. Đang học tiểu học phải bỏ dở vì theo cha trốn về Cà Mau, khi cha bị gọi vào lính thuộc địa. Cà Mau lúc ấy còn hoang sơ. Cha ông hoạt động cùng những người kháng chiến và do có nghề tiện kim loại, được giao làm giám đốc công binh xưởng chế tạo vũ khí. Sau mấy năm, khi tình hình lắng xuống, cha ông mới đưa vợ con trở lại Cần Thơ. Lúc này cậu bé Long đã 10 tuổi, vì thế 15 tuổi Long mới học xong tiểu học.

Ngày đi học, Long thường ngắm các bức vẽ quảng cáo phim tài tử Mỹ nổi tiếng, thán phục rồi ước mơ thành họa sĩ. Trong một cuộc thi tranh toàn miền Nam khi ấy, Long đã giành 2 giải, giải nhất và giải ba, gây xôn xao tỉnh Cần Thơ. Được bạn bè khuyên theo học mỹ thuật để có nghề kiếm sống sau này, Long đã xin cha mẹ cho thi vào trường Mỹ nghệ Gia Định.

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Họa sĩ Nguyễn Lâm bên một tác phẩm sơn dầu trừu tượng khổ 140x120cm

Học tại trường từ năm 1956 đến năm 1959, chỉ còn vài tháng nữa sẽ tốt nghiệp ra trường, Long lại quyết định bỏ để dồn sức thi vào trường Quốc gia Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn, với suy nghĩ trở thành họa sĩ sáng tạo chứ không muốn làm người thợ vẽ trang trí.

Khởi đầu tốt đẹp

Ba năm sau, năm 1962, Lâm Huỳnh Long đã có nghệ danh Nguyễn Lâm. Ngay khi đang học mỹ thuật, ông đã có tranh bày ở một số gallery và bán được. Những trào lưu của hội họa thế giới, các cuộc triển lãm mỹ thuật quốc tế tại vườn Tao Đàn 1962... đã tác động mạnh đến chàng họa sĩ 21 tuổi. Dù lúc này đã có vợ con, Nguyễn Lâm vẫn quyết tâm cùng một số người bạn vượt biên sang Paris học.

Tuy nhiên, những lần vượt biên đều không thành, nhiều bạn ông đã bị bắt, Nguyễn Lâm buộc phải quay về học. Năm 1965, ông tốt nghiệp trường Quốc gia Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn. Năm 1966, ông tham gia Hội Họa sĩ trẻ, tổ chức tập trung những họa sĩ trẻ có nhiều thành tựu và đặc biệt phải có Huy chương cấp quốc gia mới được tham gia Hội.

Hội tổ chức triển lãm thường xuyên và bán được nhiều tranh của hội viên. Trong thời điểm từ năm 1963 đến năm 1972, ông đã tổ chức 7 cuộc triển lãm cá nhân tại Sài Gòn và Malaysia.

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Lâm tại Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh

Sau đó, Nguyễn Lâm phải vào lính, đến những năm 1970-1975, ông được mời về dạy hội họa ở Hội Việt - Mỹ, trường Nghệ thuật Trang trí Gia Định. Sau năm 1975, Nguyễn Lâm phải đi học tập cải tạo ba năm, rồi được bố trí làm việc tại Công ty Mỹ thuật thuộc Sở Văn hóa Thông tin thành phố.

Bước ngoặt ngoạn mục

Năm 1980, ngã rẽ bất ngờ tác động đến sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Lâm khi ông đạp xe trên đường phố và gặp họa sĩ sơn mài nổi tiếng Trương Văn Thanh - người đồng sáng lập Công ty Sơn mài Thành & Lễ. Lúc đó, ông Thanh đang hợp tác giúp Sở Ngoại thương thành phố sản xuất tranh sơn mài xuất khẩu qua các nước tư bản. Ông Thanh rủ Nguyễn Lâm cùng đến gặp ông Ba Nên là người của Sở lo việc này, ông Ba Nên đã mời Nguyễn Lâm tham gia dự án tranh sơn mài xuất sang Pháp, Đức, Bỉ.

Số là Giám đốc Sở Ngoại thương ngày ấy là ông Mười Phi, khi đi công tác bên Pháp đã gặp một người Pháp lai Việt tên là A-si Sa-lê, ông này từng ở Sài Gòn trước năm 1975 và chơi thân với họa sĩ Nguyễn Trung, giờ ông là chủ gallery Maison du Vietnam, ông từng mua tranh từ Việt Nam, trong đó có tranh của Nguyễn Lâm bán qua một họa sĩ trước đó. Ông Sa-lê nói với ông Mười Phi: "Tôi biết bên đó có nhiều họa sĩ trẻ và giỏi. Anh về tìm kiếm khuyến khích họ vẽ tranh trở lại, nhớ là tranh sơn mài đóng thùng gửi sang có bao nhiêu tôi mua hết!"

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Trích đoạn tranh sơn mài khổ lớn của họa sĩ Nguyễn Lâm

Ông Ba Nên đề nghị Nguyễn Lâm tổ chức nhóm họa sĩ như ý ông Sa-lê, mọi chi phí nguyên vật liệu làm tranh Sở Ngoại thương lo hết. Nguyễn Lâm hào hứng về tập hợp được một số họa sĩ nổi danh trước năm 1975. Tham gia cùng ông khi ấy có các họa sĩ: Nguyễn Siên, Hồ Hữu Thủ, Hiếu Đệ, Văn Đen, Nghiêu Đề và Đỗ Quang Em.

Nhờ năng lực chuyên môn, óc sáng tạo phong phú linh hoạt, Nguyễn Lâm đã thích ứng nhanh với chất liệu mới. Bên cạnh đó, qua mai mối bạn bè là Việt kiều tại Pháp, khi ấy dù kinh tế cả nước còn rất khó khăn nhưng nhóm bạn họa sĩ các ông nhờ bán được tranh với giá cao, thậm chí được quyền đặt giá cho tác phẩm của mình nên có thu nhập cao. Nguyễn Lâm có tiền mua thêm nhà đến cả vài lượng vàng, nuôi tới chín người con, hai bà mẹ và cả nửa chục đứa cháu mà vẫn dư dật.

Cho dù dự án kết thúc năm 1986 nhưng họa sĩ Nguyễn Lâm và Hồ Hữu Thủ đã rất bén duyên với sơn mài, rồi chính chất liệu này đã đưa các ông trở thành những họa sĩ nổi tiếng, tên tuổi đỉnh cao của mỹ thuật miền Nam, từng đoạt nhiều giải thưởng nghệ thuật, có tranh triển lãm và sưu tập ở nhiều nước trên thế giới. Điều giúp Nguyễn Lâm thành công hơn, đó là gia đình có kinh nghiệm làm vóc, nắm chắc kỹ thuật nhiều công đoạn khác nhau của chất liệu sơn mài nên am hiểu khá tường tận. Ông cũng có nhiều năm nghiên cứu, thử nghiệm, phân tích đặc trưng, sự khác nhau của sơn mài Phú Thọ (sơn ta), sơn mài Bình Dương, sơn mài Nam Vang, sơn Nhật...

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Họa sĩ Nguyễn Lâm bên một tác phẩm sơn mài trừu tượng

Với uy tín nghề nghiệp cao, Nguyễn Lâm từng được Tổng Lãnh sự quán Pháp, Thư viện Khoa học tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh, một số tổ chức, cá nhân mời phục chế tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí - những tác phẩm sơn mài truyền thống Việt Nam.

"Công việc này khiến tôi luôn có cảm giác hứng thú như được sống trong không khí sáng tác tại xưởng vẽ của nhà danh họa thời trước kia", Nguyễn Lâm từng chia sẻ. Chỉ những điều này cũng đủ cho thấy sự am hiểu về kỹ thuật, năng lực làm chủ chất liệu sơn mài của Nguyễn Lâm.

Trên thị trường mỹ thuật những năm gần đây, "code giá" của Nguyễn Lâm vẫn là một ẩn số, vì ông và nhà sưu tập thường giữ kín điều này. Nhưng qua trung gian được biết, với các bức sơn mài khổ tầm 2-3m2 đã có những giao dịch đến cả vài trăm ngàn đô la. Bức lớn nhất mà ông từng vẽ có kích thước là 600x200cm, nếu có giao dịch chắc chắn giá cũng phải hàng triệu đô la.

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Từ trái sang: các họa sĩ Nguyễn Gia Trí, Thanh Hằng, Nguyễn Lâm, Hồ Hữu Thủ

Đồng nghiệp của ông, họa sĩ nổi tiếng Hồ Hữu Thủ và Đỗ Quang Em, Đỗ Trọng Nhơn từng cho rằng: Những năm 1980, chính nhờ thành công và sự nối kết của Nguyễn Lâm với thị trường mà nhiều anh em họa sĩ đã trở lại vẽ sơn mài. Số họa sĩ nhận Nguyễn Lâm làm thầy trực tiếp hoặc gián tiếp khá nhiều và có nhiều họa sĩ trẻ làm triển lãm cá nhân gây chú ý.

Đến thế giới hội họa trừu tượng

Có thể nói, cùng với Hồ Hữu Thủ, Nguyễn Lâm đã và đang tiếp tục khai phá, làm giàu nghệ thuật sơn mài truyền thống, hiện đại hóa sơn mài bằng ngôn ngữ trừu tượng hiện đại. Cũng như Nguyễn Trung, Đinh Cường, Hồ Hữu Thủ, Nguyên Khai, Trịnh Cung... Nguyễn Lâm đã "tiếp bước" Nguyễn Phước để bước vào thế giới của hội họa trừu tượng (abstraction) từ khá sớm, nở rộ và tỏa sáng sau những năm 1975, khi không ít các họa sĩ muốn né hình họa khi dựng tác phẩm, hoặc muốn đi nhanh vào cái không gian tinh thần mơ hồ vô vi của trí tưởng tượng.

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Họa sĩ Nguyễn Lâm giới thiệu với khách các sưu tập thuộc Bảo tàng Singapore

Nguyễn Lâm sáng tạo với tinh thần lãng mạn, thăng hoa trong các bút pháp hiện thực, ấn tượng, rồi biểu hiện, những tìm tòi, thể nghiệm để sau đó ung dung bước vào trừu tượng biểu hiện và trừu tượng. Sau này, Nguyễn Lâm dành nhiều tâm huyết cho tranh trừu tượng, dường như ông đã được thong dong, tĩnh tại với chính mình, thả hồn cho trí tưởng tượng lôi cuốn, ông tạo ra nó và chính nó lại mê hoặc ông. Cuộc giằng co, đuổi bắt nghệ thuật này đã đem lại cho ông nhiều thành công, trong đó có nhiều tác phẩm vẽ về các thiếu nữ.

Có thể nói, cuộc đời Nguyễn Lâm viên mãn với nghệ thuật, khao khát đến với nghệ thuật, và nghệ thuật cũng đã chọn ông qua từng ngã rẽ, đưa ông đến với thành công ở cả chất liệu sơn dầu và sơn mài, đi qua phương pháp, ấn tượng, biểu hiện, cổ điển, đến trừu tượng... Nguyễn Lâm đã khai thác triệt để cái lấp lánh của những sắc màu trầm ấm, cái ánh vàng quyến rũ của chất liệu sơn mài truyền thống, tái tạo thế giới ảo - thực đầy hưng phấn lung linh xúc cảm khiến người xem khó rời mắt.

Ở tuổi ngoài 80, ông vẫn hằng ngày cầm cọ, thực hiện nhiều bức tranh khổ lớn. Ông cảm thấy hạnh phúc về điều đó. Ông ngại nói về bản thân mình, né tránh mọi cuộc phỏng vấn. Khi được hỏi ông đã đi đến đâu trong cái thế giới mênh mông của trừu tượng, ông chỉ khiêm tốn ngắn gọn: "Tôi nghĩ mình mới đi được một chặng thôi, con cái và các đồng nghiệp trẻ thì đã đi xa hơn, mới mẻ hơn".

Tưởng nhớ họa sĩ sơn mài bậc thầy Nguyễn Lâm
Họa sĩ Nguyễn Lâm, họa sĩ Đỗ Ngọc Dũng và họa sĩ Huyền Lam (con gái họa sĩ Nguyễn Lâm)

Gia đình Nguyễn Lâm thuộc số ít độc đáo của Mỹ thuật Việt Nam. Ông có chín người con, bốn trai, năm gái trong đó sáu người theo nghiệp vẽ là Huyền Lam, Lâm Huỳnh Sơn, Huỳnh Lân, Lâm Huỳnh Linh, Huyền Lê, Lâm Lan. Hai người con còn lại là Lâm Huỳnh Lâm và Lâm Huyền Ly làm thợ sơn mài, còn Lâm Huyền Loan là nghệ sĩ đàn tranh. Con trai của Huyền Lam, cháu ngoại ông là họa sĩ trẻ Lâm Ngọc Thanh đầy triển vọng, trong đó sáu người cùng lúc là hội viên Hội Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh, hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam, nhiều người đã và đang là những tên tuổi quen thuộc của mỹ thuật Việt Nam đương đại. Ông hạnh phúc với một gia đình trí thức, tất cả đều có cuộc sống đàng hoàng bằng tài năng, bằng nghề, biết vâng lời và sống có văn hóa.

Gia đình ông cũng là một địa chỉ văn hóa, nơi lui tới thường xuyên của nhiều thế hệ họa sĩ, nhà nghiên cứu, văn nghệ sĩ và nhà sưu tập...

Họa sĩ Nguyễn Lâm - một bậc thầy của hội họa sơn mài Việt Nam đã ra đi sáng 28/6/2025 tại nhà riêng ở Thành phố Hồ Chí Minh. Bài viết này xin như một nén tâm hương của tác giả, thế hệ con cháu ông, nghiêng mình tiễn biệt ông về miền mây trắng, phiêu du nơi có những sắc màu lung linh huyền ảo, chuyển động như hội họa trừu tượng trong tranh ông.

Họa sĩ Nguyễn Lâm tên đầy đủ là Lâm Huỳnh Long, sinh năm 1941 tại Cần Thơ. Ông là họa sĩ thành công ngay từ khi đến với hội họa chuyên nghiệp bằng chất liệu sơn dầu từ thập niên 1960 và có tranh tham dự Biennale de Paris (một lễ hội nghệ thuật nổi tiếng của Pháp).

Năm 1962, ông được nhận Huy chương Bạc tại Triển lãm mùa Xuân ở Sài Gòn, là một trong những họa sĩ trẻ nổi tiếng của miền Nam trước năm 1975.

Hơn 60 năm hoạt động nghệ thuật, Nguyễn Lâm đã vẽ khoảng 1.200 tác phẩm. Tranh của ông có trong bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Bảo tàng Nghệ thuật Singapore, Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh... và các bộ sưu tập tư nhân khắp châu Á, châu Âu và châu Mỹ.

Sài Gòn - Phú Thọ, tháng 7/2025

Nhà văn Đỗ Nhật Minh và những hồi ức cũ xưa

Nhà văn Đỗ Nhật Minh và những hồi ức cũ xưa

Baovannghe.vn - Các tác phẩm chính của Đỗ Nhật Minh chủ yếu viết về số phận con người; đưa con người trở về với khuôn tấc đời thường, hoàn cảnh sống cụ thể, giúp họ nhận ra những giá trị chuẩn mực của gia đình, giá trị thực của đời sống hiện tại.
Từ công ước quốc tế đến thông tư 19: Bài toán cân bằng giữa quyền và nghĩa vụ

Từ công ước quốc tế đến thông tư 19: Bài toán cân bằng giữa quyền và nghĩa vụ

Baovannghe.vn- Vụ một học sinh lớp 7 ở Hà Nội đã hành hung cô giáo ngay trong lớp học mới đây gây phẫn nộ trong xã hội, bởi nó không chỉ là hành vi cá biệt mà còn gióng lên hồi chuông cảnh báo: môi trường học đường - vốn được coi là nơi an toàn nhất - nay cũng đang bị bạo lực len lỏi, đe dọa sự bình yên vốn có.
Bài thơ tháng Chín - Thơ Mai Hoàng Hanh

Bài thơ tháng Chín - Thơ Mai Hoàng Hanh

Baovannghe.vn- Cỏ chuốt từng sợi nắng/ Đan mùa thu mênh mang
Văn học Việt Nam từ ngày thống nhất - Một số vấn đề tồn đọng

Văn học Việt Nam từ ngày thống nhất - Một số vấn đề tồn đọng

Baovannghe.vn - Trong lĩnh vực lý luận - phê bình, các thành tựu đã nhắc đến ở trên không che giấu được một hiện tượng lý luận - phê bình vẫn còn tồn tại dai dẳng đến ngày hôm nay: đó là kiểu lý luận - phê bình theo truyền thống tuyên giáo, là kiểu chỉ làm nhiệm vụ diễn giải cho đường lối chứ không hoặc ít có lý luận học thuật chuyên môn
Vượt qua chính mình và hội nhập quốc tế

Vượt qua chính mình và hội nhập quốc tế

Baovannghe.vn - Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính vừa tham dự mô hình Toàn cảnh Kinh tế tư nhân lần thứ nhất (ViPEL 2025) với chủ đề “Công - tư đồng kiến quốc: Hùng cường, thịnh vượng”.