NSƯT Đỗ Kỷ, NSND Trung Anh, NSƯT Quốc Khánh, NSND Trọng Trinh thời trẻ - Ảnh: Tư liệu

Năm 1982, Trung Anh - Đỗ Kỷ vừa tròn hai mươi mốt tuổi, Trọng Trinh hai mươi lăm tuổi, còn Quốc Khánh trẻ nhất, mới hai mươi tuổi. Những chàng trai Hà Nội ấy vừa tốt nghiệp Khóa 1 Nhà hát Kịch Việt Nam thì khoác ba lô lên đường nhập ngũ, bảo vệ biên giới phía Đông Bắc của Tổ quốc. Sau thời gian huấn luyện chiến sĩ mới, họ được phân về Đại đội Vệ binh, Sư đoàn 323, Đặc khu Quảng Ninh.

Những nghệ sĩ trẻ, trong những ngày đầu làm tân binh, đã trải qua quá trình rèn luyện gian khổ, như thép tôi trong lửa đỏ. Đời sống người lính với kỷ luật nghiêm khắc, tinh thần đoàn kết, thương yêu của những người chiến sĩ - cùng nhau chia ngọt sẻ bùi, sống chết có nhau - đã giúp họ khám phá ra những chiều sâu mới của cuộc sống và con người.

Sau hai năm quân ngũ, cuối năm 1984, do có nhiều thành tích và theo nhu cầu của các đơn vị nghệ thuật, bốn nghệ sĩ được cấp trên cho phép ra quân sớm để trở về phục vụ công tác biểu diễn. Họ cùng trở lại Nhà hát Kịch Việt Nam. Chính vốn sống từ đời lính vừa trải qua đã đưa cả bốn nghệ sĩ đến với điện ảnh chiến tranh, khi họ được góp mặt trong bộ phim Trừng phạt của NSND Bạch Diệp - tác phẩm được chuyển thể từ tiểu thuyết Dấu chân người lính của nhà văn Nguyễn Minh Châu. Bộ phim quy tụ nhiều tên tuổi lớn của Nhà hát Kịch Việt Nam thời bấy giờ như Đoàn Dũng, Trọng Khôi, Hà Văn Trọng...

Sau Trừng phạt, Quốc Khánh - người lính trẻ nhất trong số họ - được đạo diễn Châu Huế mời đảm nhận vai chính trong bộ phim Đứa con và người lính, một tác phẩm đầy tâm huyết của biên kịch Văn Linh. Cùng tham gia phim là những nghệ sĩ lẫy lừng của sân khấu và điện ảnh Việt Nam lúc bấy giờ: NSND Mạnh Linh - Giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam, người từng đảm nhiệm vai chính trong bộ phim truyện Việt Nam đầu tiên Chung một dòng sông; và NSND Thế Anh - gương mặt sáng của sân khấu và điện ảnh.

Nhớ lại vai diễn đầu đời ấy, NSND Quốc Khánh từng chia sẻ một cách chân thành: “Nói thật, được diễn cùng những ngôi sao rực rỡ như thế, một thằng lính mới như tôi mà không run thì mới lạ. Nhưng chính các chú, các anh đã hỗ trợ tôi rất nhiều để vượt qua. Đây là vai chính đầu tiên của tôi trong một bộ phim truyện”.

Đứa con và người lính là bộ phim chiến tranh đúng nghĩa: bom đạn, trận mạc dồn dập từ đầu đến cuối; những cảnh quay phơi mình giữa nắng trưa, trườn qua lớp dây thép gai gỉ sét... Phim được thực hiện trong suốt hai năm, qua nhiều thực địa từ Quảng Nam - Đà Nẵng đến các tỉnh phía Nam. Chỉ riêng việc di chuyển, sắp xếp lịch quay song song với công việc ở nhà hát đã đủ vất vả, huống hồ là theo đuổi trọn vẹn một vai diễn nặng ký như vậy.

Phim "Đứa con và người lính" của đạo diễn Châu Huế được thực hiện trong suốt hai năm

Nhưng điều làm nên giá trị đặc biệt của bộ phim chính là chiều sâu nhân vật. Nếu trước đó, hình tượng người lính trên màn ảnh Việt Nam thường mang gam màu lý tưởng, một chiều, rực đỏ tinh thần anh hùng cách mạng, thì nhân vật Lê Thiên do Quốc Khánh thể hiện lại mở ra một cách nhìn khác. Đó là một chàng thư sinh Hà Nội, con trai của một ca sĩ nổi tiếng với bài hát Xa khơi, tình nguyện ra mặt trận. Giữa lửa đạn chiến tranh, anh bất ngờ gặp lại cha ruột - người đã bỏ mẹ con anh ra đi từ trước khi anh chào đời. Kịch tính bùng nổ từ đây: nhận con hay không nhận con; cứu con thế nào khi đứa con ấy, dù là máu mủ, lại đứng ở chiến tuyến đối lập; trong khi cấp trên của người cha luôn đòi hỏi phải thủ tiêu người lính kia...

Đây có lẽ là lần đầu tiên một kiểu nhân vật đa chiều, nhiều giằng xé nội tâm như vậy xuất hiện trong điện ảnh chiến tranh Việt Nam. Để hiểu thấu tâm lý nhân vật, Quốc Khánh đã dành rất nhiều đêm tìm đến nhà văn Văn Linh - tác giả kịch bản phim. Nhờ mối quan hệ thân thiết của gia đình (cha anh từng là nhà báo công tác nhiều năm cùng nhà văn Văn Linh ở chiến trường Lào), anh được nhà văn tận tình phân tích hoàn cảnh, số phận và những lớp tâm lý phức tạp của nhân vật Lê Thiên.

Khi bộ phim ra mắt và được chiếu rộng rãi ở miền Nam, Đứa con và người lính đã nhận được sự đón nhận nồng nhiệt của khán giả. “Nó có tình và có nhân ái hơn khi chúng ta nhìn nhận cuộc chiến tranh vừa qua. Thật sự, đó là một bài ca về hòa hợp, hòa giải dân tộc”, nhiều khán giả và đồng nghiệp đã nhận xét như vậy.

Bốn mươi năm đã trôi qua. Biên kịch Văn Linh, đạo diễn Châu Huế, các nghệ sĩ Mạnh Linh, Thế Anh... đều đã lần lượt từ giã cõi đời. NSƯT Thùy Liên nay đã ở tuổi xưa nay hiếm. Người trẻ nhất của bộ phim ngày ấy - NSND Quốc Khánh - cũng đã nghỉ hưu. Nhưng họ đã kịp để lại cho đời một viên ngọc quý của điện ảnh Việt Nam: bộ phim Đứa con và người lính.

Trong dịp kỷ niệm 81 năm Ngày Thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam, Viện Phim Việt Nam đã tổ chức đợt chiếu các bộ phim xuất sắc về đề tài quân đội, trong đó có Đứa con và người lính. Với những người lính từng chiến đấu ở chiến trường Lào - nơi gắn bó sâu nặng với nhà văn Văn Linh - việc được xem lại bộ phim này càng trở nên xúc động hơn, nhất là khi biết người đảm nhiệm vai chính cũng là con trai của một cán bộ từng công tác tại chiến trường Lào.

Vai Ngọc Hoàng cũng là dấu mốc đáng nhớ trong sự nghiệp của NSND Quốc Khánh

Chúng tôi đã liên hệ với Viện Phim Việt Nam và được Viện trưởng Lê Thị Hà dành tặng 50 vé xem phim. Anh em rất mong muốn tổ chức một buổi gặp gỡ nhỏ, mang tính tri ân, trước giờ chiếu phim tại rạp Ngọc Khánh sáng 23/12: được tặng hoa Viện trưởng Lê Thị Hà - người tổ chức đợt phim ý nghĩa này; họa sĩ Trần Thạch Linh - con trai nhà văn Văn Linh; và đặc biệt là NSND Quốc Khánh - người đã hóa thân xuất sắc vào vai Lê Thiên, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng nhiều thế hệ khán giả.

Biết NSND Quốc Khánh hiện không được khỏe, nhưng những người lính chúng tôi vẫn tha thiết mong anh đáp lại thịnh tình ấy, có mặt trong buổi chiếu phim Đứa con và người lính - như một cuộc gặp gỡ lặng lẽ mà sâu sắc giữa nghệ sĩ và người lính, giữa ký ức chiến tranh và hiện tại.