Từ thành phố Tuy Hòa, vượt 35 km về phía Bắc để đến xã An Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên. Linh mục quản xứ giáo xứ Mằng Lăng Trương Minh Thái tiếp chúng tôi trong căn phòng được trang trí bởi những nông cụ, vật dụng của người Việt xưa, đậm đặc không gian Việt. Căn phòng nằm bên trái ngôi nhà thờ nổi tiếng, một trong những nhà thờ cổ của Việt Nam, nhà thờ Mằng Lăng, được xây dựng năm 1892. Hiện là nơi đang lưu giữ quyển sách tiếng Việt đầu tiên do nhà ngôn ngữ học Alexandre de Rhodes biên soạn.

Cũng xin nói cho rõ, linh mục, nhà ngôn ngữ học Alexandre de Rhodes là người góp phần rất quan trọng trong việc hình thành chữ quốc ngữ ta hiện nay. Ông có hai quyển sách tiếng Việt đầu tiên cùng in năm 1651 tại Roma, đó là cuốn Từ điển Việt-Bồ-La (Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latium) và quyển Phép Giảng Tám Ngày (tên La Tinh là Cathechismvs Baptismvm). Quyển sách mà chúng tôi đề cập ở đây là quyển Phép Giảng Tám Ngày, in tại Roma, Italia, 1651, hiện đang được cất giữ tại nhà thờ Mằng Lăng.

Linh mục Trương Minh Thái nói giọng Phú Yên rất nhẹ nhàng. Ông tiếp chúng tôi hết một lượt trà rồi mới vào trong mang báu vật ra. Hai tay ông nâng quyển sách rất trân trọng. Bìa sách bọc vải, các chữ bên ngoài đã mờ, tuy vậy trong trang đầu của quyển sách vẫn còn nguyên nội dung. Đó là dòng chữ tiếng Latin Cathechismvs Baptismvm (giáo lý gia nhập đạo). Một dòng chữ tiếng Việt của thời kỳ đầu tiên: “Phép giảng tám ngày cho kẻ muấn rửa tội, mà theo (còn giữ theo ký tự Hy Lạp) đạo thánh đức Chúa Blời (Trời)”. Dòng dưới là tên tác giả: Alexandro de Rhodes, in ở Roma ngày 8/7/1651, (đây là thời điểm ngay cả châu Á cũng chưa biết kỹ thuật in ấn- NH). Ngoài ra còn có một dấu duyệt chuyển cho phép in của tòa thánh Vatican. Bố cục trong sách chia làm hai cột, một cột tiếng Latin và một cột tiếng Việt, trong phần tiếng Việt vẫn còn nhiều ký tự Hy Lạp. Có đối chiếu thực tế giữa hai bên mới thấy rõ sự diệu dụng từ việc chuyển từ ngôn ngữ đa âm sang đơn âm.

Câu chuyện tìm và đem về được quyển sách quý này cũng thật lạ lùng. Linh mục Trương Minh Thái kể, trước đây ông có nghe các cha bề trên nói về quyển sách, trong các chuyến sang Pháp ông đều cất công đi tìm nhưng tìm mãi không ra. Mãi đến năm 2003, trong chuyến sang Bồ Đào Nha, ông lại quyết tâm vào các thư viện cổ để tìm, thật lạ là quyển sách lại nằm yên trên kệ của một thư viện dòng Tên nhỏ, người quản thư viện là một tu sĩ già hơn 80 tuổi, nhưng cực kỳ đam mê sách. Ngay từ đầu ông đã tỏ ra quý linh mục Thái vì ông thấy được niềm đam mê sách như mình nơi người này. Nghe linh mục Thái trình bày nguyện vọng xin đưa quyển sách quý về quê nhà, mà điều đó lại vượt quá quyền hạn, nhưng ông rất nhiệt tình trình chuyển lên các cha bề trên với lời đề xuất tha thiết. Được biết linh mục Thái đang quản xứ Mằng Lăng, Phú Yên, các cha bề trên rất cảm tình, vì họ biết rõ ở đó có khu lưu niệm và thờ thánh An-rê Phú Yên, đồ đệ người Việt của Alexandre de Rhodes, đứa trẻ được chọn để nói và đối chiếu tiếng Việt đầu tiên... Sau khi hội ý, các cha bề trên ở đây quyết định tặng lại quyển sách quý giá này cho linh mục Trương Minh Thái mang về Việt Nam.

Cũng xin nói thêm trong phần lịch sử ngôn ngữ Việt giai đoạn đầu như sau: Vào thế kỷ thứ XVI, Ki Tô giáo truyền sang phương Đông trên cung đường thương thuyền Âu-Á. Trên các thương thuyền Bồ Đào Nha lúc bấy giờ còn có các linh mục tuyên úy cho thủy thủ đoàn và các cha dòng Tên. Ngày 18/01/1615, đoàn thừa sai dòng Tên – Bồ Đào Nha đã có mặt ở cửa Hàn (Đà Nẵng). Đến năm 1617, các linh mục ở đây đều bị trục xuất bởi Chúa Sãi-Nguyễn Phúc Nguyên, nhưng lúc đó thuyền không ra khơi được vì gió mùa nghịch. Các linh mục được quan tuần phủ Quy Nhơn, ông Trần Đức Hòa, đưa về Quy Nhơn trị bệnh và năm 1618, ông cho lập cư sở Nước Mặn để các nhà thừa sai làm việc và truyền đạo. Tại đây, các linh mục đã chuyên tâm nghiên cứu lối sống, văn hóa, tập tục, ngôn ngữ người Việt, ghi lại tiếng Việt bằng mẫu tự Latin tương ứng với cách phát âm. Dần dần bản phiên âm bằng mẫu tự Latin được ghép với chữ Nôm, tạo nên hình thái đầu tiên về việc La Tinh hóa ngôn ngữ Việt Nam. Sau đó, linh mục Alexandre de Rhodes hoàn thiện bằng quyển Từ điển Việt-Bồ-La và quyển Phép Giảng Tám Ngày như đã nêu trên.

Có một chi tiết trên quyển sách đã được các nhà chuyên môn ở châu Âu xác nhận, đó là các chữ in chìm trên phần lề của các trang sách. Chúng tôi đã được linh mục Thái cho xem các chữ chìm này bằng cách để sách ngược ánh sáng mặt trời. Nếu sách không có chữ chìm này là sách in lại, không phải bản gốc.

Sau khi cất quyển sách quý vào kho bí mật, linh mục Trương Minh Thái bước ra rót mời chúng tôi một tuần trà nữa. Qua câu chuyện, được biết gần đây đã có hai cuộc đột nhập, tình hình cần chuyển báu vật này cho công ty bảo hiểm là rất cấp thiết. Hiện tại một công ty bảo hiểm của Mỹ đã định giá bảo hiểm cho quyển sách là 65.000 USD, nhưng hợp đồng vẫn chưa thực hiện được vì các điều khoản chưa dứt khoát.

Thiết nghĩ cuốn sách là báu vật duy nhất còn lại liên quan đến sự phát triển ngôn ngữ, văn hóa của dân tộc Việt, nên việc gấp rút đặt vấn đề bảo quản, bảo hiểm là thật sự cần thiết không chỉ của riêng nhà thờ Mằng Lăng, mà còn là vấn đề cần lưu tâm của những người có trách nhiệm với văn hóa và với dân tộc.

Báo Văn nghệ

Nguyễn Hiệp | Báo Văn Nghệ