Tôi nghiệm ra rằng, trong văn chương, tình cảm của các nhà văn với nhau thường rất sâu đậm, nhiều bạn văn trở thành tri âm tri kỷ, suốt đời có nhau. Điều đó càng sâu nặng hơn với các nhà văn quân đội, bởi ngoài tình đồng nghiệp, họ còn có tình đồng chí, đồng đội sống chết cùng nhau...

Ruộng nương anh gửi bạn thân cày

Gian nhà không mặc kệ gió lung lay

Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính.

Anh với tôi biết từng cơn ớn lạnh,

Sốt run người, vừng trán ướt mồ hôi.

.

Áo anh rách vai

Quần tôi có vài mảnh vá

Miệng cười buốt giá

Chân không giày

Thương nhau tay nắm lấy bàn tay!

.

Đêm nay rừng hoang sương muối

Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới

Đầu súng trăng treo.

(Đồng chí - Chính Hữu)

Trong bài viết này, tôi muốn kể bạn nghe về tình cảm của những nhà văn Nhà số 4 với một nhà văn đàn anh của họ: nhà văn Xuân Thiều.

Trường Tiểu học Bùi Xá chính thức được đổi tên thành trường Tiểu học Nguyễn Xuân Thiều năm 2011 - Ảnh: MT

Những dòng viết thân tình của nhà văn Ngô Vĩnh Bình từ nhiều năm trước về nhà văn Xuân Thiều vẫn còn đây: Từ một học sinh trường làng trở thành một sĩ quan cao cấp của Quân đội nhân dân Việt Nam (đại tá hưởng lương tướng); từ một người viết nghiệp dư dưới đơn vị cơ sở thành một nhà văn chuyên nghiệp, Phó Tổng Biên tập một tạp chí văn chương uy tín nhất cả nước và là Trưởng ban Sáng tác của Hội Nhà văn Việt Nam với nhiều giải thưởng, phần thưởng và danh hiệu cao quý; tên tuổi Xuân Thiều đã vinh dự được đặt tên cho một trường tiểu học tại nơi chôn nhau cắt rốn của ông: trường Tiểu học Nguyễn Xuân Thiều (xã Bùi Xá, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh); đồng thời đời ông, văn nghiệp của ông đã nêu một tấm gương, một bài học về sự say mê rèn luyện, học tập cũng như lòng trung hiếu, kiên trung với quê hương, Tổ quốc. Ông xứng đáng là bậc lão thành của cách mạng, của Đảng; đồng thời tên tuổi ông cũng là niềm vinh dự của quê hương Hà Tĩnh nói chung và quê hương Bùi Xá nói riêng.

Ấy là gần mười lăm năm trước, vào một sáng thu đẹp trời ngày 3/9/2011, Đoàn nhà văn tạp chí Văn nghệ Quân đội do Tổng Biên tập - đại tá Ngô Vĩnh Bình dẫn đầu đã về xã Bùi Xá, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh dự lễ khai giảng năm học 2011-2012 và đổi tên từ trường Tiểu học Bùi Xá thành trường Tiểu học Nguyễn Xuân Thiều (nay là trường Tiểu học Xuân Thiều). Buổi lễ có sự hiện diện của nhiều vị lãnh đạo tỉnh, huyện, xã. Đặc biệt, còn có đoàn Hội Nhà văn Việt Nam do Phó Chủ tịch - Tổng Biên tập báo Văn nghệ Nguyễn Trí Huân dẫn đầu; cùng nhiều nhà văn, nhà thơ từng gắn bó thân thiết với nhà văn Xuân Thiều như nhà thơ Vương Trọng, nhà thơ Lê Thành Nghị... từ Hà Nội về tham dự.

Phát biểu tại buổi lễ, ông Trần Minh Kỳ - Phó Chủ tịch Thường trực UBND tỉnh Hà Tĩnh chúc mừng những thành tích của trường và chia sẻ niềm vui, vinh dự của mái trường được mang tên nhà văn Nguyễn Xuân Thiều. Ông Trần Minh Kỳ đề nghị chính quyền địa phương và nhà trường tiếp tục cải thiện cơ sở vật chất, tạo môi trường thuận lợi cho phát triển giáo dục; giáo dục cho toàn thể học sinh về niềm tự hào và trách nhiệm của mái trường mang tên nhà văn cách mạng Nguyễn Xuân Thiều.

Cũng giữa sân trường, nhà thơ Vương Trọng cảm khái thốt lên đầy thành kính, tự hào: "Anh Thiều ơi, khi những bài thơ, truyện ngắn đầu tiên của anh được đăng báo là cái danh bắt đầu được nhen nhóm; khi trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, cái danh được định hình; khi anh được Giải thưởng Nhà nước, cái danh được khẳng định. Và hôm nay, khi tên anh trở thành tên trường tiểu học xã nhà là cái danh của anh được khẳng định ở quê hương. Tên anh không chỉ hằng ngày xuất hiện với giáo viên, học sinh ở trong trường, mà trong làng xóm, đồng ruộng, chợ búa... tên anh chen vào câu chuyện của làng quê mến yêu. Các thế hệ học sinh trưởng thành sẽ mang tên anh đến các miền đất nước. Đó là niềm hạnh phúc lớn đã mấy nhà văn có được phải không anh?"

Rồi khi tiếng trống trường Nguyễn Xuân Thiều vang lên, ngay từ buổi ấy tôi đã nghe trong tiếng trống trường, có tiếng trái tim của những thầy cô giáo, của những vị phu huynh và của các em học sinh, trong tiếng trống trường có nhịp tim của những người con ông Xuân Thiều như Nguyễn Thiều Quang, Nguyễn Thiều Quyên, Nguyễn Thiều Nam... và đặc biệt, còn như có tiếng trái tim của nhà văn Xuân Thiều và những đồng đội, đồng nghiệp rất thân thiết của ông - những nhà văn mặc áo lính ở ngôi nhà số 4 Lý Nam Đế lúc này đang trang nghiêm đứng giữa sân trường: Nguyễn Trí Huân, Ngô Vĩnh Bình, Lê Thành Nghị, Vương Trọng, Nguyễn Bảo...

Rồi tiếp đến sáng một ngày thu, ngày 4/9/2018 - Sáng mát trong như sáng năm xưa, lại những đồng chí, đồng đội thân thiết ấy: Đỗ Chu, Nguyễn Trí Huân, Nguyễn Bảo, Ngô Vĩnh Bình, Lê Thành Nghị, Trần Đăng Khoa, Phùng Văn Khai, Mai Nam Thắng, Nguyễn Thanh Tú, Nguyễn Đình Tú, Châu La Việt, Minh Tâm... từ Hà Nội về xã Bùi Xá, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, quê hương của nhà văn Xuân Thiều dự buổi lễ đặt tượng nhà văn Xuân Thiều trong khuôn viên ngôi trường mang tên ông. Buổi lễ diễn ra hết sức trang trọng, xúc động. Những sĩ quan quân đội mặc quân phục trang nghiêm, các cháu học sinh khăn quàng đỏ trên vai, cùng cung kính chào nhà văn lớn trên bức tượng kia đang mỉm cười rất đôn hậu với thế hệ trẻ tương lai. Thật xúc động!

*

Nhà văn Xuân Thiều sinh ra trên mảnh đất bên dòng sông La bốn mùa nước trong xanh. Ngôi trường tuổi thơ ông học cũng chính là ngôi trường làng năm xưa nay được mang tên ông. Xa quê hương nhập ngũ năm 1947, khi vừa 17 tuổi, thực thụ sống đời chiến sĩ nơi mặt trận, từ một người lính đến cán bộ đại đội, rồi sau đó làm cán bộ chính trị, làm nhà văn. Suốt cuộc đời Xuân Thiều ở trong quân ngũ, kể cả khi biệt phái sang làm Chánh văn phòng Hội Nhà văn Việt Nam.

Đó cũng là điều dễ hiểu khi trong cuộc đời chiến sĩ - nghệ sĩ của mình, ông luôn tâm niệm khi cầm bút: "Với tôi, viết về chiến tranh cách mạng và người lính là thiên chức..."

Nhà văn Xuân Thiều (bên trái) và đồng đội tại Trường Sơn, năm 1971 - Ảnh: Tư liệu

Năm 1959, Xuân Thiều từ lữ đoàn bảo vệ giới tuyến được gọi về công tác tại Tổng cục Chính trị và tạp chí Văn nghệ Quân đội. Nhưng ông vẫn hết mực gắn bó với mặt trận, thường xuyên khoác ba lô đi mặt trận, đặc biệt là mặt trận Bình Trị Thiên - kể như ngôi nhà lớn nhiều gắn bó với ông. Gần như các tác phẩm văn học của ông đều xuất phát từ miền đất này, có những cuộc đời người lính, những hình ảnh người mẹ, người em... hết sức xúc động. Những tháng ngày lăn lộn này đáng nhớ, như ông tâm sự: "Hòa nhập vào đời sống người lính ở chiến trường, trái tim ta trở nên đa cảm hơn, lòng ta trở nên nhân hậu, ưu ái hơn, độ lượng hơn và nhất là bớt ích kỷ hơn. Tiếp xúc với đời sống chiến sĩ như được nghe một bản nhạc không lời. Không ai bảo ban ta từng câu từng ý cụ thể, nhưng ta cảm nhận được những điều tốt lành qua hành động, tâm tư của những người lính vào sống ra chết. Đấy là hương hoa của cuộc sống chiến trường. Hít thở được chút hương hoa này, cúi đầu bái phục vẻ đẹp người lính, ấy là nhà văn đã tự nâng mình lên..."

Nhìn lại chặng đường dài bốn mươi năm sáng tác của ông, từ truyện ngắn đầu tay Dưới hầm bí mật viết vào tháng 6/1958 đăng trên tạp chí Văn nghệ Quân đội cho đến truyện ngắn Mười ngày cho cuộc đời viết tháng 7/1997, ông viết được 2 tập thơ, 16 tập tiểu thuyết và truyện ngắn, 1 tập tiểu luận - phê bình. Hầu hết các sáng tác của ông đều lấy bối cảnh từ vùng đất Bình Trị Thiên - nơi gắn bó với cuộc đời người lính của ông. Những sáng tác viết trong chiến tranh như Trời xanh, Mặt trận kêu gọi, Đi xa, Thôn ven đường, Chiến đấu trên mặt đường... mang đậm chất sử thi và cảm hứng ngợi ca đã góp phần vào cuộc chiến đấu chung của dân tộc. Trong những năm tháng chiến tranh với bút danh Nguyễn Thiều Nam ông đã viết nhiều tác phẩm được người đọc chú ý như: Gieo mầm, Khúc sông, Chuyện làng Ra-Pồng... Trong đó Gieo mầm, Chuyện làng Ra-Pồng, Đêm hăm bảy là những truyện ngắn đầy máu lửa đã ghi dấu bước tiến mới trong truyện ngắn của ông.

Có thể nói, với những sáng tác trong chiến tranh, Xuân Thiều đã hòa chung vào dàn đồng ca của một nền văn nghệ với ý thức ngòi bút cũng là vũ khí. Sau chiến tranh, ông vẫn bền bỉ sáng tạo từ nguồn cảm hứng về chiến tranh nhưng ông cũng là người sớm nhận ra con đường tất yếu của một nền văn học, vì thế ông đã âm thầm tìm hướng đi mới, tự đổi mới mình trên trang viết, điều đó được thể hiện qua sáng tác lẫn phê bình. Ông tâm sự: "Viết về chiến tranh lúc này không chỉ là để cổ vũ, động viên mà nhằm khám phá hiện thực chiến tranh, tìm vẻ đẹp của con người Việt Nam như một sự lý giải vì sao dân tộc ta chiến thắng được những đội quân xâm lược khổng lồ."

Nhà thơ Trần Đăng Khoa - Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam dưới chân tượng ông buổi ấy đã thốt lên: "Càng khám phá, chúng ta càng tìm thấy những vẻ đẹp của Xuân Thiều. Có thể nói, những tác phẩm của Xuân Thiều sẽ mãi đi cùng năm tháng."

*

Tháng 4 năm nay, lễ kỷ niệm ngày sinh lần thứ 95 của nhà văn Xuân Thiều được con cháu tổ chức tại Thành phố Hồ Chí Minh. Nhưng lòng dạ các con, các cháu rất áy náy vì kỷ niệm 95 năm sinh nhật của ông lại xa quá, nhiều anh em chú bác tuổi đã cao - U90, U80 không thể bay vào tham dự. Bởi thế, nhà văn Ngô Vĩnh Bình có một phương án: Các ông sẽ về quê hương Hà Tĩnh, dự lễ khai giảng năm học mới của trường tiểu học Xuân Thiều (5/9/2025) và chung vui lễ mừng sinh nhật lần thứ 95 của nhà văn tổ chức ngay trên quê hương ông. Một danh sách nhà văn sẽ tham gia lên đường thật náo nức - những "già làng" như cây đa cây đề trong văn chương: Thiếu tướng Phan Khắc Hải, các đại tá Nguyễn Trí Huân, Nguyễn Bảo, Lê Thành Nghị, Ngô Vĩnh Bình, Vương Trọng, Mai Nam Thắng, Trần Nhương, Nguyễn Bình Phương, Phùng Văn Khai... và do đại tá Ngô Vĩnh Bình làm trưởng đoàn. Hết sức bề thế, trang trọng và tinh tươm. Mọi người đều vô cùng náo nức và cảm thấy một tình cảm thiêng liêng với nhà văn Xuân Thiều và thế hệ học sinh của mái trường mang tên ông...

Các nhà văn quân đội tại Bảo tàng Nghệ thuật Quang San - Quang San Art Museum

Nhưng sát ngày lên đường, nhà văn Nguyễn Trí Huân sức khỏe không được tốt, nhà văn Ngô Vĩnh Bình càng nguy cấp hơn khi bệnh trở nặng, phải đi cấp cứu ở bệnh viện nên các anh không thể lên đường. Dù vậy, những người còn lại trên một chiếc ô tô vẫn thẳng tiến đến Hà Tĩnh, không để lỡ lời hẹn với nhà văn đàn anh yêu kính và với những mầm non tươi xanh của quê hương ông Xuân Thiều.

Đến 8 giờ sáng ngày 5/9, tiếng trống trường khai giảng năm học mới vang lên. Có lẽ tiếng trống ấy đã vang vọng tới Ngô Vĩnh Bình khi anh đang nằm cấp cứu trong bệnh viện. Một nụ cười nở trên môi anh và rồi Ngô Vĩnh Bình - một nhà văn hết sức tinh tế, đôn hậu, nghĩa tình, người tám năm trước đã thay mặt những người lính đồng đội của nhà văn Xuân Thiều đọc diễn văn khai trường và đánh tiếng trống khai giảng cho năm học mới đầu tiên của mái trường mang tên Xuân Thiều giờ đây như một sự linh thiêng, sau khi nghe tiếng trống năm học mới vọng về, thì hai tiếng sau, hồi 10 giờ, ông như đã yên tâm trút hơi thở cuối cùng giã biệt cuộc đời này...

Đấy phải chăng là một sự linh thiêng của những trái tim lớn, của những nghĩa tình văn chương lớn?

Từ đây, trong tiếng trống trường có tiếng những nhịp tim các anh...