Người quê tôi có câu ca: “Tháng Giêng rét đài/ Tháng Hai rét lộc/ Tháng ba rét đổ gộc cây mưng…”. Rét đài rét lộc thì chắc nhiều người đã biết, nhưng rét “rét đổ gộc cây mưng” thì chỉ người quê tôi mới hiểu. Ấy là vì tháng giáp hạt, cái ăn nhà nào cũng sạch như chùi, bấy giờ những cây mưng trổ lộc ven sông chính là nguồn sứu sinh của dân làng. “Mắm lẹp kẹp với đọt mưng/ Ông ăn to miếng mụ trừng mắt lên…”. Không phải trừng mắt giận dữ đâu, mà vì đói quá, đói vàng cả mắt, trợn trừng trừng, vậy mà vẫn bấm bụng nhịn cho chồng con ăn, dù đấy chỉ là thứ mắm lẹp mạt hạng, kẹp với đọt mưng là thứ chát chua hoang dại. Chát chua hoang dại nhưng mà không độc hại và nhất là đỡ cơn đói. “Đói thì ăn rau mưng rau má/ Đừng ăn bậy bạ mà khốn nghe con”. Cho nên vào tháng Ba người trèo hái đọt mưng đông đến nỗi “đổ gộc cây mưng”…

hững lá cờ đỏ thắm tung bay chào mừng ngày Quốc khánh 2/9 và làm đẹp thêm những con đường quê xứ Nghệ. Ảnh TP

Lớn lên được đi đây đi đó, tôi mới biết cây lộc vừng - cái loài cây “bon-sai” đã tốn không biết bao nhiêu giấy mực của các nhà văn, nhà thơ - ở quê tôi chính là cây mưng. Nhưng cây mưng ở quê tôi không phải là cây cảnh, mà là cây cứu đói. “Mắm lép kẹp với đọt mưng” nuôi ông bà, cha mẹ tôi và cả tuổi thơ tôi qua bao mùa giáp hạt.

Bến đò làng tôi có cây mưng to lắm. Dân làng tôi không ai biết cây mưng ấy có tự bao giờ. Bà nội tôi bảo hồi bà còn nhỏ đã thấy cây mưng như thế: Sần sùi, già cỗi, đứng nghiêng nghiêng trên mô đất thẻo lẻo như chực đổ xuống lòng sông. Tưởng thế nhưng gốc mưng chắc bền vững chãi lắm! Con sông Gianh năm nào cũng lũ. Bến sông quê năm lở năm bồi, nhưng cây mưng vẫn đứng đấy năm này qua năm khác. Cây giữ đất để bảo vệ xóm làng. Đất giữ cây để làm chứng nhân cho những vui buồn, sướng khổ...

Bà tôi kể: Cái đêm địch treo cổ mấy ông cộng sản trốn theo bè nứa từ thượng nguồn về xuôi lên đọt cây mưng, bố tôi còn đỏ hỏn. Bà để bố nằm ngo ngoe như con mèo khản tiếng trên chiếc giường tre ọp ẹp, chạy sấp ngửa ra bến đò xem có ông tôi không. Ông tôi là thầy giáo trường làng, tham gia hội truyền bá quốc ngữ ở trường tỉnh, bị địch bắt lên quản chế tại một ngôi trường miền ngược.

Bà tôi lại kể: Cái đêm ông nội tôi cùng mấy người nữa đột ngột trở về, rì rầm bàn soạn đến khuya lại đi. Sáng hôm sau trên đọt cây mưng mọc lên lá cờ đỏ sao vàng to như tấm phản ngựa. Bà lờ mờ đoán ra cái bọc vải ông ôm về giấu trong thúng trấu đêm qua...

Làng tôi đổi đời từ bữa đó. Trung thu năm ấy xóm dưới thôn trên rộn ràng tiếng trống ếch thiếu nhi. Bố tôi khản tiếng hô khẩu hiệu, dẫn đầu đám trẻ con đi vòng khắp xóm. Mùa Thu năm ấy hoa mưng rắc đỏ bến sông...

Nhưng rồi ngày vui chẳng được bao lâu. Ca nô địch từ cửa biển Ba Đồn thỉnh thoảng lại kéo lên, phụt khói đen kịt một vùng sông nước. Chúng quẳng dây neo tàu vào gốc mưng rồi vào làng sục sạo, bắt bớ. Đến nay làng tôi vẫn truyền câu ca thế này:

Nước nậy em ra đồng bắt con cua con cá

Nước rặc em ra bãi biền hái rau má rau mưng

Trăm năm mặn muối cay gừng

Dù chàng ăn thiếp nhịn

Một hai, hai một... xin đừng theo Tây...

Làng tôi muôn người một lòng hướng về Đảng, hướng về Bác Hồ, quyết tâm rào làng chiến đấu. Trung đoàn 18 (nay thuộc sư đoàn 325) là đơn vị bộ đội chủ lực đầu tiên của tỉnh được thành lập ở làng Còi sát cạnh làng tôi. Rồi trường Thiếu sinh quân, Xí nghiệp in, Xưởng quân giới... và một số cơ quan của tỉnh sơ tán về làng tôi... Cây mưng bến đò trở thành một địa chỉ đỏ của “Làng kháng chiến”- An toàn khu của tỉnh!

Thế hệ chúng tôi may mắn lớn kịp để được vào bộ đội trong những ngày cả nước dốc sức cho chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử. Dọc đường thiên lý trẩy về Nam, tôi đã được gặp bao nhiêu cờ đỏ sao vàng trổ trên những ngọn cổ thụ trong ngày vui đại thắng. Đất nước ta có biết bao ngôi làng cùng số phận như làng tôi! Biết bao cây đa, cây bàng, cây mít, cây dừa... là chứng nhân lịch sử của cả dân tộc ...

Tôi xa quê lập nghiệp ở thành phố đã lâu, năm nào cũng cố thu xếp về quê vào dịp tết Độc lập mùa Thu để được chạy ra bến đò ngắm lá cờ đỏ sao vàng trổ trên đọt cây mưng cổ thụ, ngắm những chùm hoa mưng như những chùm đèn lồng bé xíu soi trên mặt sông quê. Quê tôi bây giờ có “điện-đường-trường-trạm” rất khang trang. Cạnh bến đò ngang có gốc mưng cổ thụ đã mọc lên một cây cầu bê tông vĩnh cửu mười hai nhịp sừng sững bắc qua sông như một dải cầu vồng lộng lẫy. Làng tôi bây giờ không ai phải lót bữa bằng rau mưng, rau má, nhưng mỗi lần về quê, câu chuyện xóa đói giảm nghèo, dồn điền đổi thửa, xây dựng nông thôn mới… của bà con cô bác vẫn còn dài lắm. Lại có những chuyện hết sức bức xúc như chuyện vay vốn ngân hàng sao kẻ khó người dễ? Chuyện bình xét hộ nghèo và hộ thoát nghèo, chuyện mấy anh “nhà điện” cửa quyền đóng mở cầu dao, chuyện mấy thanh niên lêu lổng học đòi hút hít... Gần đây nhất là chuyện đền bù giải tỏa làm cầu bê tông liên quan đến một vài cán bộ tham ô công quỹ...

Vậy đó, con đường đi lên no ấm mạnh giàu của dân làng quê tôi còn rất nhiều chông gai cản trở. Nhưng dân làng tôi quyết đi, quyết đến. Cội nguồn của ý chí ấy là niềm tin vào Đảng quang vinh, vào con đường Bác Hồ đã lựa chọn cho dân tộc. Niềm tin ấy sáng bừng trên từng gương mặt, trên từng ánh mắt sáng Thu nay dõi theo lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên đọt cây mưng...