Từ xưa, người ta đã đọc, đặc biệt từ giữa thế kỷ XV với việc phát minh máy in của Johannes Gutenberg, số người đọc văn chương tăng gấp bội, và đến thế kỷ XX, nhất là từ sau đại chiến II trên hành tinh chúng ta, ở các nước tiên tiến hầu như ai cũng đọc văn chương. Thế nhưng chỉ cách đây vài chục năm, đọc văn chương mới trở thành một khoa học được bàn luận triệt để vào những năm 70 và 80 của thế kỷ này, các nhà nghiên cứu tổ chức nhiều hội nghị quốc tế về vấn đề này (ở Pháp, đáng chú ý là hội nghị Cerisy-la-Salle và hội nghị Rennes). Các vấn đề lớn được thảo luận, nhiều khi gay gắt: Đọc văn chương là gì? Ai đọc? Đọc gì? Đọc thế nào?
Từ những năm 60 vừa qua phê bình nghiên cứu văn học ở Pháp và ở phương Tây nói chung trải qua những biến động và những biến đổi lớn. Ba mươi năm đã qua kể từ ngày khởi đầu của tranh cãi văn chương lớn nhất thế kỷ giữa Roland Barthes và Raymond Picard; ngày nay, có thể khẳng định Phê bình mới là một trong những thành tựu văn học lớn nhất của thế kỷ XX ở thế giới phương Tây. Phê bình, nghiên cứu trở thành một bộ môn khoa học tự chủ, độc lập (độc lập với triết học, mỹ học, xã hội học, đạo đức học, ngôn ngữ học...), với một kho từ ngữ riêng biệt(1), với những sáng tạo phong phú thuyết phục - những “siêu văn bản” có giá trị đã ra đời. Văn bản (hay tác phẩm được nghiên cứu dưới dạng cấu trúc), là một đối tượng nghiên cứu chủ yếu của phê bình mới: Cái trục tác gia - tác phẩm - người đọc được soi rọi dưới nhiều góc độ. Sau khi tranh luận về tác gia (tiểu sử, con người xã hội và con người riêng biệt, cảm hứng; tác gia và người kể chuyện, v.v...), và tác phẩm (văn bản, loại thể, phong cách, liên văn bản, tính đa thanh, ý nghĩa chìm, v.v...), mối quan hệ đích thực giữa tác gia và tác phẩm, khâu người đọc được đặt ra và bàn cãi sôi nổi. Đến nay nói chung phê bình mới đã được công chúng các trường đại học, các trung tâm, các trường trung học chấp nhận một cách hợp lý (gạt bỏ, qua tranh luận, qua thời gian mấy chục năm mọi ý kiến cực đoan như phủ nhận tuyệt đối nghiên cứu, phê bình “truyền thống”, như ứng dụng nhiều công thức toán học cao cấp vào kết cấu tác phẩm văn học...).
Nói Đọc văn chương (hoặc Đọc tác phẩm văn chương) là nói mối quan hệ văn bản người đọc. Có thể nói nhà văn bao giờ cũng muốn gửi sáng tác của mình đến người đọc (tác giả hướng tới người đọc), người đọc cụ thể, đồng thời, hoặc người đọc trừu tượng, người đọc “có thể” người đọc tương lai. Nguyễn Du nghĩ đến người đọc ba trăm năm sau. Stendhal chờ người đọc của mình nửa thế kỷ sau. Đọc là khâu của sáng tạo nghệ thuật, hoặc, như một số người nói, của “sản xuất” nghệ thuật. Tác phẩm văn chương gắn bó chặt chẽ đọc với đọc văn chương (đến nay, nhiều sách lịch sử văn học bỏ qua khâu “người đọc” là một thiếu sót). Từ đó mối quan hệ Tác phẩm/Người đọc sẽ là Văn bản - Đọc - Siêu văn bản. Có những mối quan hệ chặt chẽ giữa Viết và Đọc - những quan hệ triết học, mỹ học, đạo đức học, xã hội học, tâm lý học, v.v... Có thể có sự hài hòa hoặc sự xộc xệch giữa văn bản và người đọc, giữa người gửi thông báo và người tiếp nhận.
Đọc văn chương có nghĩa là tháo gỡ mã của các ký hiệu văn chương trong văn bản, là tìm hiểu ý nghĩa của tác phẩm thông qua các cấu trúc của văn bản (cốt truyện, kết cấu, nhân vật, đối thoại, không gian, thời gian, v.v...). Đọc là mã hoa cách đọc là tổng hợp các khâu của việc đọc - cảm tưởng, phân tích, đối chiếu, tổng hợp, đánh giá, v.v... là phát hiện và sáng tạo. Đọc trước hết là phát hiện trong văn bản và từ văn bản một thế giới khác, những con người khác. Người đọc sống trong thế giới tưởng tượng của mình, xây dựng cho mình, thông qua tác phẩm một xứ sở riêng. Đọc là một hoạt động tích cực, người đọc “nhập cuộc” “hóa thân” với những cảm xúc riêng của mình, những kỷ niệm, ký ức, khát vọng riêng. Đọc có nghĩa là chuyển đổi tác phẩm nghệ thuật thành một vũ trụ tình cảm, cảm xúc tư duy, hình tượng riêng của người đọc. Đọc văn chương là một khoa học mà đối tượng là người đọc, người tiếp nhận văn bản. Người phê bình xây dựng, từ thế giới này, một văn bản thứ hai, một bản viết thứ hai. Người phê bình là người sáng tạo.
Người phê bình là một loại người đọc đặc biệt, có trách nhiệm trước xã hội, người phê bình cần có cảm xúc nhanh nhạy và có năng lực hiểu biết con người, xã hội, có kiến thức về nhiều ngành khoa học, nhất là khoa học nhân văn, và đặc biệt là triết học. Không phải ai cũng đọc như người phê bình, nghiên cứu. Loại hình học người đọc văn chương thường phân người đọc thành các lớp sau đây: thứ nhất, “người đọc tiêu thụ”, thường “ngấu nghiếm” cốt truyện, ham thích truyện éo le, nhiều khúc mắc, nhiều cạm bẫy. Những người đọc này lướt đọc rất nhanh, vào những giờ rảnh rỗi tìm thú giải trí dễ dãi với những cuộc phiêu lưu đến xứ sở xa lạ, hoặc những tình cảm rắc rối và có đánh giá thô thiển “chán chê” hoặc “tuyệt, tuyệt”, “Tiên sư thằng Tào Tháo” - Nam Cao. Thứ hai, những người tìm ở văn chương những thông tin mới về cuộc sống, suy nghĩ đôi chút về thế sự, đạo đức, từ tác phẩm văn chương. Có thể xếp loại người đọc này, nhà báo có trách nhiệm “điểm sách” hằng tuần, hoặc hằng tháng, với ít lời giới thiệu sơ sài, đơn giản nhằm mục đích thông báo để độc giả của báo tìm đọc tác phẩm nếu ưa thích. Thứ ba, những người này đọc chuyên nghiệp, người giảng dạy văn học, người phê bình nghiên cứu ở các viện, các trung tâm nghiên cứu văn học, gọi là “siêu độc giả”. Nếu loại người đọc thứ nhất đọc nhanh, đọc lướt, thì loại người đọc chuyên nghiệp đọc chậm, đọc nhiều lần, có những thao tác nghề nghiệp riêng như ghi chép, thống kê, đối chiếu suy nghĩ về các biểu đạt (ngữ nghĩa, ngữ âm, ngữ pháp, các mối liên kết... cái được biểu đạt ý nghĩa triết học, mỹ học, xã hội học, đạo đức học...). Chú thích: có thể có loại người đọc thứ tư, những nghệ sĩ sáng tạo, nhà văn, nhà thơ khi bất chợt nhân một cảm hứng nào đó viết những dòng hoặc những trang phê bình đặc sắc bằng trực giác, tài năng và dự cảm của mình, có thể kể Valéry, Marcel Proust, Nguyễn Tuân, Xuân Diệu...
 |
| Ảnh: Pixabay |
Đọc văn chương là một bộ phận của xã hội học văn chương. Ngày nay, từ đã hình thành cách đọc mang nhiều hiệu quả nhất: đọc thầm và đọc một mình ở nơi yên tĩnh đọc có lịch sử của nó. Trước đây nhiều thế kỷ khi dân chúng không biết đọc, biết viết, một người có học vấn đọc một chuyện viết, mọi người xúm quanh nghe, vừa nghe vừa bình luận. Hình thức đọc tập thể này còn di tích ở việc giảng kinh ở nhà thờ, ở nhà chùa, và ở những nước lạc hậu còn tồn tại hình thức đọc cổ lỗ này (không kể radio “Kể chuyện đêm khuya”). Đọc cá nhân bằng mắt và thầm lặng gây cho người đọc những hứng thú nhiều dạng, người đọc cảm thụ sau những cái hay, cái đẹp, suy tư và phán đoán. Sự hình thành phương pháp đọc văn chương được một số nhà lý luận tổng hợp thành “Tu từ học đọc văn chương”. Kinh nghiệm những tri thức loài người cho biết cần đào tạo người đọc - phương pháp đọc, theo cách đọc dẫn đến “cái biết đọc” (savoit lire). Có thể thấy bốn bước sau đây:
1. Trước hết lựa chọn sách đọc - những sách cổ điển hay hiện đại phù hợp với khát vọng của con người: hòa bình, tự do, chống bạo lực, độc tài.
2. Định hướng: tìm thú phiêu lưu, cảm tưởng lạ lùng hoặc tìm hiểu con người, “một ẩn số”, và xã hội, tìm tòi những tài năng mới, những sáng tạo mới. Khâu “định hướng” có tầm quan trọng của nó: Đọc để làm gì? Nó liên quan chặt chẽ với câu hỏi mà loài người đã đặt ra từ nhiều thế kỷ: Viết để làm gì? Chức năng chủ yếu của văn học là làm đẹp trái tim, tâm hồn con người, là mở rộng mãi mãi những tình cảm phong phú của con người, cởi mở hay tiềm ẩn, là nâng cao đến vô cùng tận những cảm xúc tế nhị hay mãnh liệt của con người, vươn tới tự do dân chủ tình thương yêu, tức là những khát vọng ngàn đời của nhân loại. Như vậy thông qua ngôn ngữ văn chương ngôn từ sống động sinh sôi nảy nở, ngôn từ chứa đựng ký ức gợi mở tương lai, ngôn từ vạn năng bao gồm khả năng nhận thức, giáo dục, giải trí và nhiều khả năng khác, song bao giờ cũng thông qua cái đẹp của tình cảm chứa đựng trong ngôn từ văn chương hàm chứa nhiều ý nghĩa.
3. Đi tìm cái mã của văn bản, giải các mã đó, các mã đặc trưng của phong cách mỗi nhà văn. Các thao tác phân tích, thống kê, đối chiếu liên văn bản, tra cứu tiểu sử, lịch sử, v.v... là điều cần thiết song không đủ. Người phê bình phải có sức mạnh cảm thụ của trực giác và tâm linh. Người đọc càng có kiến thức rộng và mở, sức cảm thụ càng nhạy bén thì việc đọc càng có hiệu quả.
4. Cuối cùng, đọc văn chương là một loại hoạt động sáng tạo, người đọc đánh giá tác phẩm theo định hướng của mình.
Vì vậy đào tạo phương pháp rèn luyện thói quen đọc văn chương là một vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm.
Một câu hỏi được nhiều hội nghị quốc tế về Đọc văn chương đặt ra là: Trách nhiệm đào tạo người đọc thuộc về ai? Tôi nghĩ trước hế, đó là trách nhiệm của nhà trường; tiếp sau thời gian đào tạo ở nhà trường (hoặc song song với thời gian này) là trách nhiệm của báo chí văn học, của các nhà phê bình, nghiên cứu văn học, những người viết sách lý luận, phê bình, chân dung, lịch sử văn học
Văn học, nghệ thuật là những nhu cầu không thể thiếu của bất kỳ ai, gọi là con người. Yêu văn chương là một bản chất của con người. Từ thủơ ấu thơ, con người đã say mê truyện, thơ. Với truyền thuyết Nghìn lễ một đêm, loài người từ xưa không ngớt kể chuyện; dừng kể là chết. Nhà trường có trách nhiệm đào tạo người đọc văn chương. Ai đọc? Từ trường mẫu giáo đến trường đại học người đọc là các cháu bé, các thiếu niên, thanh niên. Đọc gì? Đó là một chương trình bộ môn văn nhà trường. Đọc thế nào? Đó là phương pháp giảng dạy, phương pháp tiếp cận văn chương. Đồng thời người đọc được rèn luyện qua các báo chí và sách văn học.
Đánh giá việc đào tạo người đọc hiện nay ở nước ta là một vấn đề “khổng lồ”, có thể dự đoán có bao nhiêu người bàn luận, là có bấy nhiêu ý kiến khác nhau có thể mâu thuẫn nhau, xung đột nhau. Riêng tôi, tôi thoáng nghĩ một cách khái quát và sơ bộ: việc đào tạo người đọc ở nhà trường của báo và sách văn học đã đạt những thành tựu to lớn (xem những bộ sách giáo khoa văn học, những sách báo văn học đồ sộ trong các thư viện lớn thì rõ). Song nhìn chung, hình như những tiếng nói ấy đơn điệu, không phong phú nhiều giọng, không nhiều phong cách cho nên việc đào tạo nghèo hèn có thể bị đe dọa trở thành xơ cứng máy móc. Việc cần làm hiện nay là sử dụng nhiều phong cách tiếp cận văn chương để giảng bài, viết báo và viết sách. Có như vậy giảng văn, sách báo mới đa dạng, nhiều sức sống, mới có khả năng phát huy tinh thần dân chủ, óc sáng tạo của người đọc.
Đọc văn chương là một khoa học xứng đáng được các thầy giáo cô giáo quan tâm, các nhà phê bình, nghiên cứu hội thảo.
----------------
1. Mỗi khoa học mới ra đời đều sáng tạo những từ ngữ mới như tin học, tâm thần học... Thí dụ trong phê bình, nghiên cứu văn học: văn bản, cái ngoài văn bản, liên văn bản, xuyên văn bản, siêu nhân vật, siêu độc giả, siêu văn bản; trục dọc, trục ngang, hình tượng ký hiệu, không - thời gian, v.v...
