Nguyễn Xuân Thâm đến với thơ ca khá sớm. Năm 1951, khi mới mười lăm tuổi, đang học ở trường Quốc học Huế, ông đã có thơ in trong các ấn phẩm Nhân loại, Đời mới, Mới và Thẩm mỹ… với các bút danh Dao Ca, Đỗ Hữu. Bài thơ đầu tiên của ông in trên báo Văn nghệ năm 1960 là bài Núi đá Cánh Diều. Đến những năm 1964 và 1965, khi nhà xuất bản Văn Học cho in tập thơ Sức Mới để tập hợp và khẳng định lớp nhà thơ trẻ ra đời, ông lại vinh dự có mặt. Năm 1967, cùng với một số nhà thơ trẻ sung sức khi ấy, là Thái Giang, Xuân Quỳnh, Bằng Việt, Lưu Quang Vũ, Phạm Ngọc Cảnh, Văn Thảo Nguyên, Hoài Anh… Nguyễn Xuân Thâm lại được chọn in hai bài thơ thơ Rông chiêng và Cái chết của em Dần trong tập Thơ chống Mỹ cứu nước, 1965-1967 do Chế Lan Viên trực tiếp tuyển chọn. Đó là một vinh dự hiếm hoi đối với những người làm thơ trẻ thời bấy giờ
Ngay giai đoạn khởi đầu sự nghiệp, người ta đã thấy Nguyễn Xuân Thâm phảng phất những câu thơ tài hoa, thi sĩ. Về sau, công tác trong ngành giáo dục, ông vừa dạy học vừa làm thơ, rồi ông được cử đi làm chuyên gia giáo dục ở Ăng-gô-la. Bươn trải xứ người, có nhiều năm chiến đấu với bạo bệnh tưởng không thể qua khỏi, nhưng ông vẫn dồn tâm huyết cho thơ và đã giành được nhiều giải thưởng văn học có giá trị
Cho đến bây giờ, Nguyễn Xuân Thâm vẫn lặng lẽ viết. Thơ ông ngày càng thể hiện rõ một niềm khao khát sống, những nghiệm sinh sâu sắc về cuộc đời, và đặc biệt là không bị cũ mòn.
Dưới đây là một chùm thơ mang đậm dấu ấn của Nguyễn Xuân Thâm
CÁI LỒNG RỖNG
Ông ngồi với cái lồng
rỗng tiếng chim
chẳng thể nào không nhớ
tiếng hót con họa mi giữa trưa quen
Sau trận ốm ông đã thả nó
về với ngọn cây vông
có bông hoa đỏ
Bây giờ ông chỉ còn chơi với cái lồng
cái lồng bóng nước sơn trống không
và lắng nghe
bìm bịp kêu trong bụi tre cuối xóm
Ông đã đánh đổi
tiếng hót họa mi khốn khổ
để lấy tiếng chim trời tự do
Trời trưa nay xanh lắm
Xanh trên tiếng chim xa
2017
NHỮNG CÔ GÁI CHÀM ĐỘI GÙI BÁN THUỐC
Những cô gái đội gùi bán thuốc
Đi ra từ tháp Chàm
Như bóng cây trưa lặng lẽ
Xứ đàng trong
Chân đất
Các cô lội qua trảng xương rồng
Làng chài sóng dạt
Đến thị xã lèo tèo quán hàng
Da ngăm ngăm đứng nắng bên đường
Mời khách bằng mắt
Dăm vị thuốc nghèo
Hái trong rừng rú
Lẫn cát bụi trưa hè
Có lúc nắng dữ
Các cô tìm trú dưới gốc dừa
Chúng tôi lũ nhỏ cửa biển dại khờ
Quanh quẩn bên gùi thuốc
Trái chùm ruột cô gái Chàm đưa cho
Chua đến rùng mình
TRĂNG SÁNG
Thường đêm nghe thác đổ
Mấy mươi năm nằm đây
Lính bên lính như ngày nào trận mạc
Trăng sáng quá
Không mái lán che
Ánh trăng làm các anh mất ngủ
Từ các mặt trận được đưa về
Những người cầm súng không rõ quê
Nghỉ lại nơi đây làng của lính
Không đám mây lướt qua
Không bóng cây rừng già
Chẳng thể nào chợp mắt
Nằm đợi nghe tiếng gà
Trăng sáng quá
Nhìn rõ chữ trên bia mộ
7.2017
CẦU GỒ
Cầu Gồ
Thị trấn miền ngược hẻo lánh
Màu áo vải in trên màu rừng
Thoáng bóng quân ông Đề thám
Mây trắng chiều hôm bay chập chùng
Mười năm làm bạn với măng giang
Đắp lũy đào hào chống Pháp
Phồn Xương bạt ngàn
Nơi dấu lính
Hội quân dưới ánh trăng
Nơi phá vây truy kích
Đánh cho bọn giặc rùng mình
Trận chiến đồng rừng
Trùng trùng xóm mạc
Súng kíp giữ làng
Dáo mác giữ làng
Máu giặc từng khô trên mã tấu
Hơn thế kỷ
Hùm Yên Thế
Sống mãi cùng dân ở chốn rừng
Cầu Gồ
Cầu Gồ
Hồn người hồn cây chất ngất
9.2017