1. Xuất bản sách văn học - xu hướng và thách thức
1.1 Số lượng sách văn học được xuất bản ngày càng tăng, với nhiều tác phẩm mới từ các tác giả trẻ, các tác phẩm được khẳng định, tác phẩm dịch từ nước ngoài. Ở Việt Nam, các tác giả Nguyễn Nhật Ánh, Nam Cao, Hồ Anh Thái thường có số lượng in nhiều nhất[1]. Nguyễn Nhật Ánh nổi tiếng với các tác phẩm dành cho tuổi teen, trong khi Nam Cao và Hồ Anh Thái được biết đến với các tác phẩm văn học cổ điển và hiện đại. Tùy thuộc vào thể loại và sở thích cá nhân, sự phổ biến có thể thay đổi.
1.2 Chất lượng sách văn học khá đa dạng. Bên cạnh những tác phẩm có giá trị nghệ thuật cũng có nhiều tác phẩm chưa đạt yêu cầu về chất lượng nội dung và hình thức. Xuất bản sách văn học không chỉ dừng lại ở các thể loại truyền thống như tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ mà còn mở rộng sang các thể loại mới như tiểu thuyết mạng, truyện tranh văn học và văn học thiếu nhi. Dịch tác phẩm văn học nước ngoài ngày càng phát triển, giúp độc giả trong nước tiếp cận với văn học thế giới so với các thập niên trước.
 |
| Ảnh minh họa. Nguồn Internet |
1.3 Công nghệ số hóa và xuất bản điện tử đang trở thành xu hướng, giúp sách văn học tiếp cận rộng rãi hơn đến độc giả thông qua các nền tảng trực tuyến và các thiết bị đọc sách điện tử. Hoạt động quảng bá và marketing được các nhà xuất bản đẩy mạnh thông qua các kênh truyền thông xã hội, các sự kiện ra mắt sách và các chương trình giao lưu với tác giả.
1.4 Vi phạm bản quyền vẫn là một thách thức lớn đối với ngành xuất bản sách văn học tại Việt Nam. Việc sao chép và phát hành trái phép sách văn học vẫn diễn ra phổ biến, ảnh hưởng đến quyền lợi của các tác giả và nhà xuất bản. Sách tồn đọng (một số sách trợ giá không chất lượng, sách không đáp ứng nhu cầu bạn đọc, sách kén bạn đọc…) cũng là hiện tượng của nhà xuất bản, nhà sách.
2. Đọc và mua sách văn học
2.1 Số lượng người đọc sách văn học, đặc biệt là giới trẻ, đang tăng lên. Các chương trình khuyến đọc và chiến dịch nâng cao văn hóa đọc sách đã tạo ra sự quan tâm nhiều hơn đối với sách văn học. Độc giả ngày càng có xu hướng đọc nhiều thể loại sách văn học khác nhau - từ tiểu thuyết, truyện ngắn, đến sách dịch văn học nước ngoài; sách văn học hiện đại, các tác phẩm của tác giả trẻ và sách văn học mạng cũng được đón nhận.
2.2 Đọc sách điện tử qua các thiết bị nghe nhìn (smartphone, tablet, TV…) đang trở nên phổ biến, đặc biệt trong giới trẻ, viên chức văn phòng, khách du lịch, thương nhân. Các ứng dụng, link đọc sách và các trang web, blog, FB… cung cấp sách điện tử cũng phát triển mạnh mẽ.
2.3 Doanh số bán sách văn học (người mua) đang có xu hướng tăng, với nhiều sự kiện bán sách và hội sách được tổ chức thường xuyên, thu hút sự quan tâm của đông đảo độc giả. Kênh bán sách đa dạng; sách không chỉ được bán tại các nhà sách truyền thống mà còn qua các kênh trực tuyến như Tiki, Shopee, Lazada và các trang web, FB,… chuyên về sách. Điều này giúp người tiêu dùng dễ dàng tiếp cận và mua sách thuận tiện hơn. Các chương trình giảm giá, khuyến mãi sách, bán sách giá rẻ diễn ra thường xuyên, thúc đẩy nhu cầu mua sách của người tiêu dùng. Hội sách và các sự kiện ra mắt sách cũng tạo cơ hội cho người đọc mua sách với giá ưu đãi.
2.4 Vấn đề sao chép và phát hành sách trái phép vẫn tồn tại, ảnh hưởng đến quyền lợi của cả tác giả và độc giả (giá cả, chất lượng sách). Độc giả chưa quen công nghệ mới sẽ hạn chế cơ hội tiếp cận tác phẩm, nhất là tác phẩm hay, hot qua đường mạng. Việc phát triển và bảo vệ quyền lợi cho ngành xuất bản sách văn học, cho người viết và bạn đọc cần đòi hỏi sự nỗ lực từ nhiều phía, bao gồm các chính sách, pháp luật, nhà xuất bản, tác giả và cộng đồng độc giả.
3. Vấn đề văn hóa đọc
3.1 Theo thống kê, người Việt đọc trung bình 0,8 cuốn sách/người/năm (tức là chưa được 01 cuốn sách). Tỷ lệ sách bình quân đầu người tại các thư viện công cộng là 0,38 cuốn. Báo cáo Vụ Thư Viện, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, tỷ lệ người Việt hoàn toàn không đọc sách chiếm 26%, thỉnh thoảng mới đọc sách chiếm đến 44% dân số[2]. Con số thấp hơn rất nhiều so với các nước trong khu vực (Singapore: 14 cuốn/năm, Malaysia: 10 cuốn/năm, Nhật: 20 cuốn/năm… Những dân tộc như Đức, Pháp, Isreal, một người dân đọc từ 20 cuốn sách/năm. Một khảo sát bất kỳ cho thấy ở Việt Nam, 98% giới trẻ không đọc sách trong một tuần qua, 80% không đọc sách suốt năm qua; chỉ 12% trong độ tuổi 20-30 đọc sách ngoài sách chuyên môn[3]. Đó là đọc sách nói chung, còn sách văn học sẽ là con số nhỏ hơn nhiều.
Các sự kiện ra mắt sách, các chương trình giao lưu với tác giả ít người đến hoặc đến nhưng không mua, chỉ chờ tặng, hoặc tặng nhưng không đọc, hoặc đọc nhưng chỉ lướt qua... Các hoạt động như Ngày sách và Văn hóa đọc Việt Nam đã được tổ chức để khuyến khích và phát triển phong trào đọc sách, nhưng vẫn thiếu nỗ lực từ gia đình, trường học và cộng đồng để thực sự thay đổi tình hình[4].
3.2 Nguyên nhân từ đâu? Trước hết, có lẽ từ sự phát triển mạnh mẽ của các thiết bị điện tử, mạng xã hội, trò chơi điện tử và các hình thức giải trí khác đã làm giảm sự quan tâm đến việc đọc sách văn học. Nhiều người trẻ hiện nay dành nhiều thời gian cho điện thoại, máy tính và các hoạt động giải trí trực tuyến hơn là đọc sách, nhất là sách văn học. Việc thiếu sự quan tâm, khuyến khích, tạo môi trường của gia đình đến thói quen đọc sách từ nhỏ của con cái và các chương trình học của nhà trường; thiếu sự khuyến khích và quảng bá việc đọc sách phù hợp, hiệu quả. Bên cạnh đó, môi trường và không gian đọc vừa thiếu vừa không hấp dẫn. Nhiều thư viện trường học và công cộng chưa được đầu tư đúng mức, thiết chế vẫn theo truyền thống, không tạo được sức hút cho học sinh và người dân.
Nguyên nhân tiếp theo cũng đáng suy nghĩ. Nhiều sách văn học ra mắt thiếu chọn lọc, chất lượng thấp, nội dung không hấp dẫn, hoặc không phù hợp với nhu cầu và sở thích của độc giả hiện nay. Điều này khiến độc giả, đặc biệt là giới trẻ, ít quan tâm đến sách văn học[5]. Giá cả sách văn học đôi khi quá cao so với thu nhập của nhiều người dân, đặc biệt là học sinh, sinh viên và người có thu nhập thấp. Điều này làm hạn chế khả năng tiếp cận và mua sách văn học. Nhà xuất bản chưa đầu tư vào việc đổi mới và sáng tạo trong định hướng, chiến lược về nội dung, thể loại, hình thức và phương thức đưa sách đến tay bạn đọc, khiến sách văn học trở nên kém hấp dẫn so với các hình thức giải trí hiện đại khác.
4. Trách nhiệm và công việc của nhà văn
4.1 Người viết không ngừng sáng tạo ra tác phẩm hay, hấp dẫn (sẽ bàn trong các hội thảo khác), trước hết là ngưng xuất bản những tác phẩm mà mình có - thể - biết - rằng không hay, không mới, không ích gì cho bạn đọc (Rất khó trong việc tự đánh giá “văn mình”!). Độc giả thời nào cũng luôn tìm kiếm những câu chuyện, những cách thể hiện mới lạ, hấp dẫn. Nhà văn cần tập trung vào việc phát triển cốt truyện, nhân vật, hình tượng, thể loại…; tác phẩm phải có thông điệp cuộc sống, được thể hiện sáng tạo và lôi cuốn (xem trọng hơn nữa chức năng giải trí).
4.2 Nhà văn phải tiếp cận, sử dụng công nghệ và nền tảng trực tuyến để có thể tham gia xuất bản điện tử như Kindle[6], Wattpad[7] hoặc các trang web cung cấp sách điện tử để tiếp cận với độc giả trực tuyến. Tận dụng các kênh mạng xã hội như Facebook, Instagram, Twitter để quảng bá tác phẩm, chia sẻ các trích đoạn thú vị và tương tác với độc giả. Kết nối và tương tác thường xuyên, trên diện rộng với độc giả; giao lưu và ký tặng sách; thảo luận về tác phẩm tại các nhà sách, trường học hoặc các sự kiện văn học để tiếp cận và tạo sự kết nối với độc giả. Xây dựng blog hoặc website cá nhân để chia sẻ quá trình sáng tác, cập nhật thông tin về các tác phẩm mới và tương tác với người hâm mộ. Nhà văn tìm kiếm cơ hội hợp tác với các nhà xuất bản, đơn vị truyền thông để tài trợ, mua bản quyền…; chọn nhà xuất bản uy tín, kinh nghiệm trong việc quảng bá và phân phối sách để đảm bảo tác phẩm được tiếp cận rộng rãi và có thu nhập tốt.
4.3 Tác giả cần có mối quan hệ bình đẳng và cộng tác tích cực với giới phê bình, các tạp chí văn học và các trang web review sách uy tín để nhận được sự đánh giá và phản hồi từ giới chuyên môn, qua đó tăng độ tin cậy và sự quan tâm từ độc giả; khuyến khích độc giả chia sẻ và đánh giá, tạo hiệu ứng lan truyền số đông; tham gia chương trình khuyến mãi và giảm giá sách văn học nhằm tạo cơ hội cho nhiều người tiếp cận tác phẩm.
4.4 Có kế hoạch và chuẩn bị tham gia các cuộc thi và giải thưởng văn học để tăng độ nhận diện và uy tín cho tác phẩm. Việc đạt giải thưởng có thể giúp tác phẩm được chú ý nhiều hơn từ giới truyền thông và độc giả.
5. Phê bình và vai trò của phê bình văn học
5.1 Ở Việt Nam hiện nay, nhiều khuynh hướng phê bình khác nhau, phản ánh sự đa dạng và phong phú của nền văn học đương đại (phê bình xã hội học, phê bình tâm lý học, phê bình phân tích văn bản, phê bình hậu hiện đại, phê bình nữ quyền, phê bình sinh thái học, phê bình liên văn bản…). Các khuynh hướng phê bình văn học phản ánh sự phát triển và biến đổi không ngừng của nền văn học và xã hội Việt Nam. Mỗi khuynh hướng mang đến những góc nhìn và phương pháp phân tích khác nhau, góp phần làm phong phú thêm nền phê bình văn học nước nhà đồng thời đặt ra các yêu cầu cao hơn đối với tác phẩm văn chương đương đại mà không loại trừ một đối tượng nào, một tác phẩm nào, trong hoàn cảnh nào.
5.2 Phê bình văn học đóng vai trò cung cấp phản hồi chi tiết về mặt mạnh và điểm yếu của tác phẩm, giúp tác giả nhận ra những khuyết điểm và có cơ hội cải thiện, định hướng sáng tác. Những nhận xét, góp ý từ các nhà phê bình có thể giúp tác giả định hướng rõ ràng hơn cho các tác phẩm tiếp theo, từ đó phát triển phong cách viết và nội dung tác phẩm một cách phù hợp hơn. Phê bình khẳng định tài năng và uy tín của tác giả trong cộng đồng văn học, từ đó thu hút sự quan tâm của độc giả và các nhà xuất bản, phát triển thương hiệu cá nhân, tạo dấu ấn riêng trong giới nhà văn và công chúng. Tác giả có thể học hỏi từ những nhận xét, phân tích sâu sắc của các nhà phê bình để tự nhìn nhận, đánh giá, thay đổi, nâng cao tri thức, thích ứng với biến động, thử nghiệm, tìm lối đi mới; hoặc có thể… dừng viết - một “cống hiến” không tồi của nhà văn có trách nhiệm trước trang giấy trắng!
5.3 “Phê bình văn học” (lối phê bình bốc thơm, vô thưởng vô phạt, phe cánh … xuất phát từ tay nghề, động cơ hoặc tính cảm cá nhân người viết) cũng dễ khiến tác giả ảo tưởng, nhìn nhận sai lệch về đứa con tinh thần của chính mình. Các hội nhóm, fanfage, like, comment, lượt bình chọn, thậm chí các giải thưởng đây đó cũng có những tác dụng tiêu cực không kém đối với cây bút thiếu bản lĩnh, dẫn đến ngộ nhận đáng tiếc cả người viết lẫn người đọc.
[1] toplist.vn
[2] https://baophapluat.vn/luoi-doc-sach-khien-tam-hon-gioi-tre-dan-kho-cung-vo-cam-post304961.html
[3] tphcm.chinhphu.vn
[4] https://danviet.vn/
[5] Theo Viện Hàn Lâm Khoa Học Xã Hội Việt Nam
[7] ứng dụng đọc sách, online được phát triển trên nền tảng từ một website cung cấp truyện, tiểu thuyết
Nguyễn Minh Hùng | Báo Văn Nghệ
-----------------
Bài viết cùng chuyên mục:
