Truyện ngắn văn ngôn Minh, Thanh, được phát triển trên cơ sở từ truyện chí quái thời Lục Triều và truyện truyền kỳ đời Đường. Tuy từ đời Tống trở về sau, các tiểu thuyết bạch thoại đã rất nhiều, trở thành nhánh chủ đạo trong sáng tác tiểu thuyết, nhưng những tiểu thuyết văn ngôn cũng cùng với sự phát triển của thời đại mà có những bước phát triển với sắc thái tân kỳ mới. Giữa tiểu thuyết bạch thoại và tiểu thuyết văn ngôn có ảnh hưởng qua lại lẫn nhau, khiến cho văn ngôn tiểu thuyết có một góc nhìn phản ánh hiện thực của đời sống xã hội rộng lớn hơn, cùng đứng song song với tiểu thuyết bạch thoại, mà mỗi loại mỗi vẻ.

Tiểu thuyết truyền kỳ đời Minh trải qua thời gian vắng bóng lâu dài từ cuối đời Đường đến bấy giờ lại một lần nữa được phục hưng. Khoảng cuối đời Minh, phong vận truyền kỳ lan rộng khắp nơi, sang đầu đời Thanh, đến giữa những năm Gia Khánh, với tiêu biểu là sự xuất hiện của “Liêu Trai Chí Dị” – một tác phẩm của cây đại bút Bồ Tùng Linh, đã hình thành nên một phong trào sáng tác tiểu thuyết văn ngôn mạnh mẽ. Trong một khoảng thời gian, “Liêu Trai Chí Dị” “cơ hồ nhà nhà đều có, người người đều xem” (Trương Minh Phi trong “Cổ kim tiểu thuyết bình lâm”).

Các tập tiểu thuyết văn ngôn học tập theo “Liêu Trai Chí Dị” nối nhau xuất hiện. Lỗ Tấn trong “Trung Quốc tiểu thuyết sử lược” có nói: “Liêu Trai Chí Dị” thịnh hành hơn trăm năm, những tác phẩm mô phỏng tán tụng rất nhiều.” Chỉ trong niên hiệu Càn Long đã có rất nhiều tác phẩm ra đời, trong đó tác phẩm “Dạ Đàm Tùy Lục” của Hòa Bang Ngạch được hoàn thành năm Càn Long thứ bốn mươi tư (1779), trên nối tiếp “Liêu Trai Chí Dị” của Bồ Tùng Linh, dưới khơi mở cho “Duyệt Vi Thảo Đường Bút Ký” của Kỷ Quân, có thể nói là đã tạo được một chỗ đứng riêng trong các tiểu thuyết văn ngôn thể loại liêu trai.

Tranh của Tề Bạch Thạch.

Hòa Bang Ngạch和邦額 (sinh năm Càn Long nguyên niên 1736, không rõ năm mất), tự Nễ Trai hiệu Tễ Viên Chủ Nhân霽園主人, Nga Thuật Trai Chủ Nhân蛾術齋主人, là người dân tộc Mãn, thuộc Nhương Hoàng Kỳ. Ông nội của Hòa Bang Ngạch là Hòa Minh 和明từng làm chức tổng binh ở Lương Châu, Phúc Kiến, Quảng Đông. Hòa Bang Ngạch từ nhỏ đã đi theo ông nội, đến rất nhiều nơi từ Cam Túc, Thiểm Tây, Thanh Hải, đến Phúc Kiến, Quảng Đông … Sau khi ông nội qua đời, ông đến trường học dành cho con cháu người Mãn trong bát kỳ ở kinh đô để học tập. Tận đến năm ba mươi tám tuổi mới thi đậu cử nhân. Hòa Bang Ngạch từng làm các chức: tri huyện huyện Lạc Bình (nay là Tích Dương) tỉnh Sơn Tây, phó đô thống cho Nữu Hỗ Lộc thị… Tác phẩm “Dạ Đàm Tùy Lục” của Hòa Bang Ngạch được hoàn thành và khắc in lần đầu năm Càn Long thứ bốn mươi tư (1779).

Tranh của Tề Bạch Thạch.

Trong lời tựa tự viết cho tác phẩm, ông từng nói về cuốn sách này là “sách chí quái”, “chẳng phải chuyện kỳ quái sẽ chẳng biên chép”, “người đời mắt chưa từng nhìn thấy, tai chưa từng nghe thấy, đến khi nhìn thấy nghe thấy rồi, chẳng mấy kẻ không cho là quái lạ”, “nói chuyện hư vô còn hơn nói chuyện thời sự”. Kỳ thực đó là những lời phẫn uất của tác giả. Ông hoàn toàn không cho rằng thế gian lại có chuyện gì gọi là quái lạ cả, “bất cứ việc gì cũng có cái lý của nó, lý đã có rồi, thì quái sao còn có nữa?”

Do đó, “Dạ Đàm Tùy Lục”, hoàn toàn không phải chỉ nói chuyện hư vô mà không nói thời sự, mà nó chính là bàn chuyện thời sự trong khi nói chuyện hư vô, việc “tắt đèn kể chuyện ma quỷ, dưới trăng đàm luận hồ ly”, chính là gửi khảng khái sâu xa, ngụ ý tứ rõ rệt. Thời đại thịnh trị Ung Chính, Càn Long mà Hòa Bang Ngạch sống đã lộ ra những dấu hiệu suy bại của việc cực thịnh dần suy, mâu thuẫn xã hội sâu sắc, ngục văn tự dấy lên, các nhà tiểu thuyết văn ngôn lấy chuyện ma để nói chuyện người, dùng huyễn ảo mà nêu chân thực, chính là thể hiện một cách rõ rệt sự quan tâm và tham dự của họ vào hiện thực xã hội.

Chuyện “Lục Thủy Bộ” trong “Dạ Đàm Tùy Lục” chính là một tiếng kêu bất bình cho những người bị hại bởi ngục văn tự từ trên cao áp xuống. Lục Sinh Nam nhân viết sách “Thông Giám Luận” mà bị giết, là một trong những vụ oan án văn chương lớn nhất dưới triều Ung Chính. Câu chuyện kể về chuyện Lục Sinh Nam sau khi bị tội phải đầy đi Sát Cáp Nhĩ, gặp bao nhiêu chuyện người ma hồ quỷ yêu, mê ly mơ hồ, chính là ngầm công kích chế độ chuyên chế đè nén con người ngoài đời thực.

Ngay cả một người Mãn khác là Chiêu Liên trong cuốn “Khiếu Đình Tạp Lục” cũng viết: “Chuyện này của Hòa Bang Ngạch, thực là những lời phản nghịch, chỉ trích không có phép tắc gì, lại dám công nhiên lưu hành ở đời, mà khi ấy không bị ai bình luận đàn hặc, thì cũng có thể coi là vô cùng may mắn”, “chép chuyện người làm bạn với hồ thì tốt đẹp, làm bạn với con người như mình lại bị hại, dụng ý ấy thật hoang đường” Sau này, Tưởng Thụy Tảo trong “Hoa triêu sinh bút ký” cũng nói: “Niên hiệu Càn Long, có viên huyện lệnh người Mãn Châu là Hòa Bang Ngạch, soạn bộ “Dạ Đàm Tùy Lục”, đều là những chuyện ma quỷ chưa ai từng gặp.

Học theo lối “Liêu Trai Chí Dị”, tuy văn chương giản dị, không được như thế, song chép lại án hình ngục của Lục Sinh Nam, thì rất ngay thẳng, không sợ hãi che dấu gì, thật cũng là hiếm có. Lại được viết ra bởi chính người Mãn, thì càng hiếm có được hơn nữa.” Trong thế giới ma hồ hư ảo ấy, đã bao hàm cả nội dung cuộc sống hiện thực với ngập tràn máu và nước mắt.

Nếu đem so sánh, giữa “Liêu Trai Chí Dị” và “Dạ Đàm Tùy Lục”, thì cả hai tuy cùng là những chuyện truyền kỳ chí quái nói về ma quỷ hồ ly, nhưng xét về mặt phản ánh cuộc sống, phê phán hiện thực thì mỗi tác phẩm lại có một đặc sắc khác nhau. Trong “Dạ Đàm Tùy Lục”, việc vạch trần và phê phán những mặt xấu xa của hiện thực thường cao hơn hẳn việc miêu tả và hướng đến một thế giới lý tưởng đẹp đẽ ảo tưởng.

Do vậy, nếu như nói “Liêu Trai Chí Dị” phần nhiều là thể hiện một vẻ đẹp lý tưởng của chủ nghĩa ly kỳ lãng mạn, thì “Dạ Đàm Tùy Lục” lại bộc lộ nhiều hơn một không khí hung bạo của chủ nghĩa hiện thực thô sơ. Truyện truyền kỳ chí quái xưa nay đều lấy màu sắc của chủ nghĩa lãng mạn làm đặc trưng, để vẽ lên một thế giới lý tưởng thần kỳ tốt đẹp, đối nghịch với thế giới hiện thực đen tối xấu xa. Bồ Tùng Linh đã kế thừa tinh thần và thủ pháp thể hiện của phong trào văn học theo chủ nghĩa lãng mạn cuối Minh, mở ra một thế giới ảo tưởng ly kỳ hơn, lãng mạn hơn trong “Liêu Trai Chí Dị”, gửi gắm lý tưởng của mình vào những hồ quỷ hoa yêu ấy, tuôn tràn một hơi thở tự do lãng mạn chân tính chân tình.

Nhưng trong “Dạ Đàm Tùy Lục”, tác giả lại dùng một nét bút lạnh lẽo đen tối để miêu tả thế giới hồ ly ma quỷ ảo tưởng ấy. Thế giới ấy cũng đen tối xấu xa như thế giới con người. “Liêu Trai Chí Dị” miêu tả một thế giới lý tưởng đẹp đẽ của hồ ma để phản đối lại thế giới hiện thực xấu xa, còn “Dạ Đàm Tùy Lục” thì lại xem thế giới ảo tưởng của hồ và ma là hình bóng của thế giới hiện thực xấu xa, và không hề lý tưởng tốt đẹp về nó. Ví như trong truyện “Đàm Cửu” miêu tả một thế giới ma u ám lạnh lẽo, nó cũng bần hàn như thế giới hiện thực, ma cũng phải chịu nhịn đói nhịn khát: người con dâu ăn mặc rách rưới, lộ cả cánh tay, ăn uống thì “bẻ cành khô làm đũa, lấy cái chậu thay cho hồ rượu”, đồ ăn là cơm rau nguội là đồ cúng còn thừa lại. Vì họ không có tiền chi dùng, chỉ còn cách xin Đàm Cửu sau khi về dương gian bảo người chồng còn sống đốt cho ít vàng mã để có cái chi dùng.

Bìa sách Dạ Đàm tùy lục được Châu Hải Đường dịch sang tiếng Việt xuất bản ở Việt Nam.

Thế giới ma thậm chí còn không được như thế giới con người. Thực tế thì cái thế giới ma ấy chính là hình bóng của cuộc sống xã hội dưới thời “Càn Long thịnh thế” với hàng trăm ngàn vết lở loét. Câu truyện lấy vỏ bọc hư ảo để phản ánh cuộc sống khó khăn gian khổ của người dân tầng lớp dưới ở khắp một vùng thành thị kinh kỳ, cũng như số phận tàn tạ của con em bát kỳ Mãn châu. Cùng như thế, trong truyện “Triệu Môi Bà” (Bà mối họ Triệu) cũng vẫn là thiên hạ của những Lư thị lang, Tiết tham chính, chẳng qua tác giả chỉ chuyển bọn họ từ thế giới hiện thực sang thế giới hư ảo mà thôi, nhưng bà mối Triệu hám lợi tham tiền thì vẫn đem ba tấc lưỡi dẻo như kẹo kéo ra làm việc móc nối mối manh, mà không hề biết rằng mình đang bị ma quỷ trêu cợt.

Có lẽ cũng chính là vì sự khác nhau của thời đại, mà cùng là nói chuyện hồ ly ma quỷ, nhưng sự truy cầu mạnh mẽ, trong sáng, và tốt đẹp đối với chủ nghĩa lãng mạn trong “Liêu Trai Chí Dị”, đã trở nên ảm đạm, giảm sút trong “Dạ Đàm Tùy Lục”, mà thay vào đó là những ý tứ của một chủ nghĩa hiện thực đầy lạnh lẽo, dữ dằn, và đau thương. Điều đó đã khiến cho những tiểu thuyết văn ngôn chí quái với dung lượng không lớn như “Dạ Đàm Tùy Lục” có được tầm nhìn phản ánh hiện thực cuộc sống rộng lớn hơn. Đặc điểm nổi bật của “Dạ Đàm Tùy Lục” không những chỉ là đề tài đa dạng, mà hơn nữa còn là phản ánh cuộc sống rất rộng rãi. Tác giả đã chuyển tiêu điểm phản ánh hiện thực không chỉ là tầng lớp trí thức có học, mà còn có cả tầng lớp thị dân, không chỉ là thôn quê, mà còn có cả thành thị.

Lỗ Tấn trong “Trung Quốc tiểu thuyết sử lược” đã nói về “Dạ Đàm Tùy Lục” là: “Những ghi chép về cảnh vật phương bắc cùng tình cảnh cuộc sống thành thị rất đáng chú ý”, đó chính là nói về đặc điểm này. Hòa Bang Ngạch trong đời mình đã lăn lộn khắp các nơi từ nam chí bắc, thời kỳ thiếu niên ông từng sống ở khắp các vùng Cam Túc, Thiểm Tây, Thanh Hải, về sau lại từ vùng tây bắc chuyển xuống Phúc Kiến, rồi lại từ Phúc Kiến vào kinh, học trong trường quan học ở Hàm An cung, rồi ra làm huyện lệnh. Cho nên hiểu biết của ông rất rộng, từ quang cảnh tươi đẹp đất Giang Nam cho đến tình cảnh dữ dằn nơi ải bắc, ông đều quen thuộc, lấy nhân tình, phong tục ở kinh thành làm trung tâm, tâm tư và cuộc sống của nhân dân các tầng lớp trong xã hội đều xuất hiện cả dưới ngòi bút của Hòa Bang Ngạch.

Ở đó, có sự ca ngợi đối với tình yêu chân thực, khẳng định đối với nhân tính nhân tình (Truyện “Thiến Nhi”, “Cát Hùng”…), có sự miêu tả về cuộc sống muôn hình muôn vẻ của các tầng lớp dân chúng đô thị (Truyện “Hoắc Quân”, “Tam Quan Bảo”, “Tú Cô”, “Đồng Kỳ Giác”…), có sự trừng trị đối với tư tưởng tham tiền hám của sùng bái vật chất (truyện “Thiết Công Kê”, “Mỗ Thái Y”, “Triệu Môi Bà”…), có sự lên án đối với chính trị hủ bại, thói đời đen bạc (truyện “Mễ Hương Lão”, “Trương Ngũ”, “Lương Sinh”…), cũng có sự đả kích với việc cấm dục giả dối của tôn giáo và phê phán đối với những kẻ thuyết giáo tu tiên thành phật (truyện “Mẫn Dự”, “Bách Lâm Tự Tăng”, “Tống Tú Tài”, “Hiếu Nữ”…)

Đại khái tất cả đều là mượn hình thức kỳ bí hư ảo của chuyện người thân thiết với hồ, phàm giao lưu với tiên, để phản ánh muôn mặt của các lĩnh vực trong cuộc sống thời kỳ cuối của chế độ phong kiến. Tất nhiên, tư tưởng của Hòa Bang Ngạch cũng tương đối phức tạp, tiểu thuyết chí quái truyền kỳ của ông có một khuynh hướng thuyết giáo mạnh mẽ, có không ít truyện ông tuyên truyền cho tư tưởng xuất thế của Phật, Lão, quan niệm về nhân quả, định mệnh, và còn có cả luân thường đạo lý của Nho gia. Có những truyện mang đậm màu sắc mê tín, và không có ý nghĩa đặc biệt (như truyện “Tiền Giấy”). Ngoài ra còn có những truyện có những mô tả những thú vị thấp hèn, không nên có.

“Dạ Đàm Tùy Lục” có hai hệ là “Túc bản” (bản đầy đủ) và “Phi túc bản” (bản không đầy đủ). “Túc bản” cơ bản vẫn là bảo lưu nguyên bản của sách gốc, tất cả có 141 truyện, ngoài ra có lời bàn của Nễ Trai, Ân Mậu Tiên, Lan Nham, Phúc Tễ Đường, Lý Đoan Ngư … Trong tác phẩm này chúng tôi căn cứ bản gốc khắc in năm Kỷ Hợi niên hiệu Càn Long (1779) chỉ giữ lại nội dung truyện (đầy đủ 141 truyện) và lời bàn của chính tác giả (tức Nễ Trai) ngoài ra những lời bàn khác đều loại bỏ hết, để bạn đọc có thể tự mình suy nghĩ và cảm nhận.